पहिले भोटे कुकुरलाई भात, पछि त्यही थालमा दुर्गालाई खाना

A+ A A-

कञ्चनपुरको बेलौरी नगरपालिका टेडुवा गाउँकी दुर्गा खुना नौ वर्ष नपुग्दै कम्लरी बसिन् । सानैमा अरुका घरमा कमैया बसेकी उनका पीडा विभिन्न छन् । घरखर्च चलाउनका लागि अरुका घरमा सानैमा कमैया बस्नुपर्ने धेरै बालबालिकाको त्यस बेलाको बाध्यता थियो । आफूलाई पीडाका पहाडले बाँच्न सिकाएको उनी बताउँछिन् । उनी नौ वर्षकी हुँदा बुबा बिते । दुर्गाका बुबा छेदु र आमा गुल्टी पनि कमैया नै थिए ।

उनका बुबा बित्नेबित्तिकै आमाले उनलाई कम्लरी बस्न मालिकका घरमा पठाइदिइन् । उनीभन्दा पछि तीन भाइ थिए । तर तीन भाइमध्ये कान्छा मुटुको क्यान्सरले बिते । आमा गुल्टी र उनका दुई भाइ सानै भएपछि पेट पाल्नैका लागि उनीहरू कम्लरी बसे । दुई भाइले अरुको बाख्रा चराउने काम पाए । आमा गुल्टी र दुर्गाले एउटै घरमा वर्षौंसम्म काम गरे ।

स्कुलको मुख देख्नुपर्ने समयमा उनले अरुका घरका जुठा भाँडा माझ्ने र उनीहरूकै सेवामा दिन बिताउनु पर्‍यो । दुर्गाले मालिकका बच्चाहरूलाई स्कुल लैजान तयार गर्ने, उनीहरूलाई खाना खुवाउने, घर सफाइ गर्ने र घर मालिकका वृद्ध ८० वर्षका बुबालाई खाना खुवाउनेदेखि उनको दिसापिसाबसमेत सोर्ने गर्थिन् ।

सानैमा अरुका घरमा बस्न थालेकी दुर्गाको काम बिहान उठेरदेखि राति अरु नसुतुञ्जेलसम्म गर्नुपर्ने हुन्थ्यो ।

मालिकका बुबा गर्मीयाममा काठमाडौं जाने र चिसोमा कञ्चनपुर नै बस्ने गर्थे । एकदिन मालिकका वृद्ध बुबाले दुर्गाको काम देखेर उनलाई आफूसँग पठाइदिन भने । दुर्गाले सुरुमा हुन्छ भने पनि पछि उनी गइनन् । दिनभरि उनी धान राख्ने भकारीमा लुकेर बसिन् । घरका मानिसले बोलाउँदा पनि उनी त्यहाँबाट बाहिर आइनन् । पछि त्यहाँबाट निस्किएर घरको काम गर्दैगर्दा उनले मालिकको कुटाइ खानुपर्‍यो ।

बाँसको लौरोले ढाडमा सुम्ल्याउँदा उनी घाइते भइन् । धन्न घर मालिक्नी राम्री थिइन् र उनलाई अस्पतालसम्म पुर्‍याइन् । नौ वर्षको उमेरमा पाएको यातनाले दुर्गालाई नयाँ कुरा के सिकायो भने आफूजस्तै अरुले अब यसरी अरुको घरमा बस्नु हुँदैन । अब अरुलाई यसरी कम्लरी बस्न नदिने सोच उनले बनाइन् । ‘मैले सानो गल्तीमा यति कुटाइ खाँदैछु भनेपछि के हुन्छ होला ? अब मजस्ता अरुले यसरी बस्नु हुँदैन भन्ने सोच आयो । मैले जसरी पनि यहाँबाट मुक्ति पाउनुपर्छ भनेर त्यो बेलादेखि नै सोच बनाएँ ।’

पढाइलेखाइको त के कुरा गर्नु, उनले विद्यालयको मुखसमेत देख्न पाइनन् । ‘मालिकका छोराछोरी तयार गर्दा मलाई पनि स्कुल जाऊँजाऊँ लाग्थ्यो, उनीहरूले पढ्न लागेको देख्दा मलाई पनि पढौँपढौँजस्तो लाग्थ्यो तर, विडम्बना, मैले उनीहरूको मुख हेर्नेबाहेक अरु केही गर्न सकिनँ,’ दुर्गाले भनिन् ।

दुर्गाले काम गरेर राम्रोसँग खान पनि कहिल्यै पाइनन् । भोटे कुकुरले सुरुमा खाना खाएपछि मात्रै त्यही सिल्भरको थाल धोएर दुर्गाले खाना खान पाउँथिन् । ‘मैले राम्रोसँग कहिल्यै खान पाइनँ । सुरुमा घरको भोटे कुकुरले खाना खान्थ्यो । त्यसपछि त्यही थाल धोएर मैले खाना खान्थेँ,' उनले विगत सम्झेर भक्कानिँदै भनिन् । यति भन्दै गर्दा उनका आँखामा आँसु टिलपिलाइरहेका थिए ।

यातना सहेर बसेकी दुर्गालाई कहिले त्यहाँबाट मुक्ति पाइन्छ भन्ने लाग्थ्यो । ‘म सानै थिएँ, काम भने धेरै हुन्थ्यो । काम गर्न सकिएन भने कुट्ने, पिट्नेलगायतका यातना दिने गर्थे मलाई ।

१८ वर्षकी भएपछि उनको विवाह भयो । विवाह भएपछि उनी श्रीमान्‌सँग मिलेर काम गर्न थालिन् । गर्भवती हुँदा आरामले बस्न र खान भने कहिल्यै पाइनन् । मालिककै घरमा उनका तीन सन्तान जन्मिए । २०५७ सालमा कमैया मुक्तिकाे घाेषणा भयाे । साउनको बर्खे झरीमा सबै सामान मालिकले बाहिर फालेपछि उनीहरू त्यहाँबाट निस्किए । घरबाट निकालिएपछि वेदकोट नगरपालिका– ६, ओझा खालीमा केही दिन रुखमुनि श्रीमान् र बच्चासहित बसिन् । दुई छोरा र एक छोरीसहित त्यहाँ उनीजस्तै केही अरु पनि आएका थिए । उनलाई एउटा संस्थाले त्रिपालको व्यवस्था गर्‍यो । उनी हाल आफ्नो परिवारसहित वेदकोट नगरपालिका– ५, धरमपुर बिचफाँटामा बस्छिन् । सरकारले ५ कट्ठा जमिन दिएको छ तर त्यहाँ पानीको अभाव भने रहेको उनले बताइन् ।

उनका श्रीमान्‌ले त्यहाँ कुखुरा र बङ्गुर पालेका छन् भने दुई छोराहरू एकले ८ र अर्काले १० कक्षासम्म पढेर विवाह गरेका छन् । कान्छी छोरीले कक्षा १२ सम्म पढेकी छिन् । त्योभन्दा माथिको पढाइ भने गर्न पाइनन् । उनका आफ्ना भाइहरू पनि एक जना भारत र एक जना गाउँमै काम गर्छन् । मुक्तिले मात्रै उनको सपना पूरा भएको थिएन । जुन दिन मालिकले बाँसको लट्ठीले ढाडमा हाने, त्यस दिनबाट त्यहाँ बस्नु हुँदैन भन्ने सोच उनले बनाइसकेकी थिइन् ।

यसरी निस्किएपछि केही गर्नुपर्छ भन्ने सोच उनमा जीवितै थियो । उनको त्यो जोस जाँगर देखेर उनलाई मुक्त कमैया समाजले बस्ती कमिटीको सदस्य बनायो । त्यस दिनबाट राजनीतिक यात्रा सुरु भयो । २०५८ सालतिर मुक्त कमैया समाजले उनलाई क्षेत्रीय अध्यक्ष बनायो । त्यसपछि त्यही समाजले कमैया महिला जागरणको अध्यक्ष बनायो । उनले बोल्न नछोडेकै कारण, हिम्मत गरेकै कारण उनलाई समाजले बारम्बार साथ दिइरहेको थियो । लामो समय समाजकै लागि काम गरिरहिन् ।

'माओवादी पार्टीले मुक्त कमैया समाजबाट एउटा सांसद दिनुपर्‍यो भन्यो । त्यसपछि मुक्त कमैया समाजले गरेको छलफलपछि मलाई नै सबैले सांसद बनाउनुपर्छ भने । र, म २०६४ सालको दोस्रो कार्यकालको संविधानसभा सदस्य बनेँ,' दुर्गाले भनिन् ।

‘मैले समाजका लागि गरेँ । समाजले मलाई गर भनेर अघि बढायो,’ उनले भनिन्, 'मजस्ता त धेरै थिए तर मलाई नै किन समाजले अघि बढायो त किनभने उनीहरूले विश्वास गरे । मैले समाजका लागि केही नगरेको भए समाजले मलाई यहाँसम्म किन पुर्‍याउँथ्यो र ?'

दुर्गाले थपिन्, 'सदनमा पुगेर सुरुमै मैले मुक्त कमैयाका लागि आवाज उठाएँ । पुनर्स्थापनाका लागि आवाज त उठाएँ तर अझै धेरै काम हुनै बाँकी छ । सबैले परिचयपत्र पाउन सकेका छैनन् । उनीहरूका लागि अझै आवाज उठाइरहेकी छु । कार्डको सट्टा १ लाख लिने भन्ने कुरा भयो । कतिपयले पाए पनि । तर, कतिपयले भने अझै पाउन बाँकी नै छ ।'

मुक्त कमैयाका लागि अझै ५० प्रतिशत काम गर्न बाँकी रहेको उनी सुनाउँछिन् । उनका अनुसार 'एक घर एक रोजगार' अभियान पूरा हुन सकेको छैन । अझै पनि मुक्त कमैया, कम्लरी र बुक्रही पुनर्स्थापनाका लागि उनी लागिरहेकी छिन् ।कमैयालाई जग्गा दिने, घर बनाउने, परिचयपत्र दिनेलगायत थुप्रै काम अधुरै छन् । उमेरले ५२ काटिसकेकी दुर्गालाई धेरै कुराको हिसाबकिताब आउँदैन तर उनले गर्ने कामको भने उनले निकै हिसाब राखेकी छिन् । कमैयाहरूमा महिला पनि भएको हुँदा उनीहरूले जग्गा नपाए पनि परिचयपत्र भने पाउनुपर्ने उनको माग छ ।

सरकारमा बसेकाहरू, समाज र जिम्मेवार सबैले साथ दिए भने एक दिन यो समस्या पनि समाधान हुने उनको विश्वास छ । उनले आफ्नो जीवनको अन्तिम साससम्म कमैया, कम्लरीको क्षेत्रमै काम गर्ने प्रण गरेकी छिन् । सरकारले २०५७ सालमा कमैया, कम्लरीको मुक्तिको घोषणा गरे पनि अझै उनीहरूको पुनर्स्थापना हुन नसकेको उनीहरूको गुनासो छ ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा १२ हजार ९ सय २४ परिवार पुनर्स्थापित भएका छन् । भूमि व्यवस्था, सहकारी तथा गरिबी निवारण मन्त्रालयको तथ्याङ्कअनुसार ३ हजार ५ सय ८ जनाको नाम छ तर उनीहरूमध्ये १ हजार १ सय ५८ जनाले मात्रै परिचयपत्र पाएका छन् । कैलाली र कञ्चनपुरमा १२ हजारभन्दा बढी मुक्त कमैया परिवारको पुनर्स्थापना गर्न बाँकी छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख १८, २०८० ०८:४४