‘हम्काइलो’देखि ‘श्रीमान् मन्त्री हुँदा’सम्म

A+ A A-

नेपाली लोक तथा दोहोरी गीतप्रेमीका लागि प्रिय नाम हो, हरिदेवी कोइराला । नेपाली मौलिक शब्दलाई सुमधुर स्वरमा सजाएर नेपाली लोकगीत, संगीतको भण्डारलाई समृद्ध बनाउन कोइरालाले निर्बाह गरेको भूमिका अतुलनीय छ ।

परदेश गएका नेपाली युवा र घरमा कुरिरहेका जहान, परिवारको बेदना समेटेर उनले गाएको गीत ‘पाइनँ खबर, घर फर्की आउनुस् मेरो हजुर’ निकै लोकप्रिय भयो । त्यहीं गीतपछि बढी लोकप्रिय भएकी हरिदेवीले पीडा र बेदनाका मात्रै गीत गाएकी छैनन्, सामाजिक बिकृति, विसंगतिमाथि प्रहार गर्दै थुप्रै गीतमा स्वर भरेकी छन् ।

सामाजिक चेतनासँगै जागरणका लागि गीत गायिकरहेकी कोइरालाले तीज गीतको आममान्यता परिवर्तन गर्नका खातिर गरेको प्रयास सराहनीय छ । तीज गीतमा नारीको बेदना मात्रै होइन, समाज रुपान्तरणका लागि आवाज बुलन्द गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यता स्थापित गर्न उनले पुर्याएको योगदान अनुकरणीय छ ।

अहिले पनि कास्कीको पोखरामै बसेर उनले नेपाली गीत, संगीतको श्रृबृद्धिका खातिर काम गरिरहेकी छन् । मोफसलमा रहेर नेपाली मौलिक गीतको उन्नयनमा उनले गरेको संघर्ष निकै उत्प्रेरक छ । चाहना र दृढ ईच्छाशक्ति हुने हो भने सत्कर्मका लागि कुनै अवरोध तोड्न सकिने सत्यलाई हरिदेवीले व्यवहारमा प्रमाणित गरेकी छन् ।

फेवाताल किनारमा लुकेर गीत गाउँदा

हरिदेवीलाई बाल्यकालदेखि नै गीत, संगीतमा विशेष रुचि थियो । फेवाताल किनारमा गाइभैंसी हेर्दै, कपडा धुँदै र घाँस काट्दै बालकाल बिताएकी उनलाई त्यस आसपासको वातावरणले पनि गीत संगीतमा लाग्न प्रेरित गर्यो ।

फेवाताल किनारामा अहिलेजस्तो बाक्लो बस्ती थिएन । समथर भूभाग । खेतका ठूला गह्रा । बैदामको छेउमै नीलो, ठूलो फेवाताल । वरिपरि हरियाली जंगल ।

टोलटोल र तालछेउतिर घुम्दै गन्धर्वहरुले सारंगीको मिठो धुनमा सुमधुर गीत गाउँथे । गाईबस्तु हेर्न र घाँस काट्न फेवा किनार पुग्ने हरिदेवीलाई त्यो माहोलले आकर्षित गथ्र्यो । गाउँमा खुलेर गीत गाउने वातावरण थिएन । अनि, फेवा किनारको एक कुनामा लुकेर गीत गाउँथिन् । यससँगै उनीमा क्रमशः गीत गाउने चाह बढ्दै गयो । गायिक बन्ने हुटहुटी सुरु भयो ।

लजालु स्वाभावकी हरिदेवीलाई गायिका बन्न सहज थिएन । छोरी मान्छेले गीत गाउनुलाई समाजले अपराध ठान्थ्यो । यतिसम्म कि, ठूलो आवाजमा बोल्न समेत निषेध गरेको थियो, समाजले । त्यसका बाबजुत पनि उनले गीत गाउँन छाडिनन् । यसबाट प्रष्ट हुन्छ कि, उनी क्रान्तिकारी स्वभावकी थिइन् । जुन कुरालाई उनले प्रगतिशील भावका गीत गाएर प्रमाणित गरिदिइन् ।

तारादेवीबाट प्रभावित !

हरिदेवीलाई तारादेवीको स्वर खुब मनपथ्र्यो । रेडियोमा तारादेवीले गाएको गीत आउँनेबित्तिकै स्वरमा स्वर मिलाउँथिइन् । ‘त्यतिबेला घरमा चौविसै घण्टा रेडियो बज्थ्यो । रेडियोमा तारादेवीको गीत धेरै बज्थ्यो । म उहाँको गीतमा स्वर मिसाएर गाउँथे ।’ उनले विगत सम्झिइन्, ‘ठूलो स्वरमा गाउँन पाइदैनथ्यो । गीत कण्ठ पारेर एकान्तमा भएको बेला गाउँथे ।’

स्कुलबाटै विभिन्न कार्यक्रममा कविता र गीत गाउन जान्थिन् उनी । तर घरमा कसैलाई थाहा नदिई । अभिभावकलाई अनेक बहाना बनाएर ढाँट्थिन् । स्वतन्त्रताको अभावमा उनको प्रतिभा प्रस्फुटन हुन पाएन । तर पछिल्लो समय उनले गीत लेखन र गायनलाई निरन्तर अघि बढाइरहेकी छन् । र, उनी अत्यधिक लोकप्रिय छिन् ।

जब पहिलोपटक पत्रिकामा कविता छापियो

चौध वर्षको भएपछि उनले लेखेको एउटा कविता पत्रिकामा छापियो । जुन कवितालाई धेरैले रुचाए । उनीमा आत्मविश्वास बढ्यो । क्रमशः गाउँतिर हुने साँस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागी हुन थालिन् । गीत गाउँन थालिन् । यस्तो संघर्षबाट आएकी उनले अहिलेसम्म १५ सय भन्दा बढी गीतमा स्वर दिइसकेकी छन् ।

लोकगीत मात्रै होइन, उनले आधुनिक, पप, गजल, भजनमा पनि स्वर भरेकी छन् । उनका अधिकांश गीत जागरणयुक्त छन् । उनले गाएका ‘पाइनँ खबर, आमा तिम्रो दूधको त्यो भारा, ऐना हेरेर, फूलको बासना, झिल्झिल सितारा, यसै त मन मेरो धमिलो, देखिँदैन हृदय जलेको, त्यसै गरी तीजका गीतहरुमा भृकृटी र सीता जस्ती नारीको यो देशमा, पधेंरामाथि अम्बा पाक्यो डाली’लगायत गीत चर्चित छन् ।

वर्षौ पुरानो तीजभाखा ‘हम्काइलो’देखि ‘श्रीमान् मन्त्री हुँदा’सम्मका थुप्रौ तीज उनको सुमधुर स्वरमा सजिएको छ । तीजगीतमार्फत् उनले चेलीबेटी बेचबिखन, पुरुषसत्ता, दाइजोप्रथामाथि कटाक्ष गरेकी छन् ।

विवाहपछि सजह वातावरण

२०३४ सालमा पोखरा–४ गणेशटोलका रामबहादुर कोइरालासँग उनको विवाह भयो । उनलाई बिवाहपछि गीत गाउन नपाइएला कि भन्ने चिन्ता थियो । तर, वातावरण सोचेभन्दा फरक भयो ।

उनका श्रीमान् कृषि विकास कार्यलयका जागिरे थिए । उनी जागिरको सिलसिलामा लोक गीतको उर्बर भूमी मानीने लमजुङमा कार्यरत थिए । र, उनी पनि लोकगीत प्रेमी थिए ।

लोकगितका पारखी रामबहादुरले हरिदेविलाई एकपटक लमजुङ लगे । जहाँ उनले गीत गाउने मौका पाइन् । विशेष को स्वर सुनेपछि रामबहादुरका साथीभाइले गीत रेकर्ड गराइदिन सुभाव दिए । र, श्रीमान्कै सहयोगमा २०४१ सालमा उनी गीत रेकर्डका लागि काठमाडौं आइन् ।

अनि रेकर्ड भयो ‘पाइनँ खबर’

काठमाडौं आएर उनले ८ वटा गीत रेकर्ड गरिन् । ‘त्यतिबेला ६ हजार रुपैयाँ तिरेर ८ वटा गीत रेकर्ड गरिएको हो’ उनले भनिन्, ‘ती गीतमध्येको एक थियो, पाइनँ खबर ।’

रोजगारीका लागि विदेशिएका श्रीमान्को सम्झनामा गायिएको गीत ‘पाइनँ खबर, घर फर्की आउनुहोस् मेरो हजुर’ले बजार तात्यो । ‘त्यो गीत सोचेभन्दा चर्चित र लोकप्रिय भयो’ उनले भनिन्, ‘त्यो गीत कुनै एल्बममा राखौंला भनेर रेकर्ड गरेको होइन । आफैंले सुन्नको लागि रेकर्ड गरेकि थिएँ । तर अत्यन्तै चर्चित हुन पुग्यो । खुसी लाग्यो ।’

गीतको कथालाई वास्तविक ठानेपछि...

हरिदेवीकै लय, शब्द र स्वरमा रहेको ‘पाइन खबर घर सम्झि आउनु होस् मेरो हजुर’ बोलको गीत बजारमा आएपछि हल्ला चल्यो, ‘ हरिदेवीका श्रीमान् त बिदेशमा छन् रे । उनलाई त सारै दुःख छ ।’ भनेर कति आफन्त घरमा बुझ्न आए ।

‘गीतको भाव मेरै जिन्दगीको कहानी ठानेर कतिपयले भेटको भेटको सुरुमै ‘यस्तै हो, धेरै चिन्ता नलिनू’ भनेर सम्झाए’ उनले भनिन्, ‘कतिपयले मेरो श्रीमान्लाई भेटेर श्रीमतीलाई माया गर्न सुझाएछन् ।’

बिकृतिप्रति चिन्ता

तीज गीत भन्नेबित्तिकै हरिदेवीको नाम जोडिन्छ । तर, अहिले तीज र तीज गीतका नाममा भित्रिएको बिकृतिले विशेष को चित्त दुखेको छ ।

‘आधुनिकताका नाममा बढेको छ’ उनी भन्छिन्, ‘परापूर्वकालदेखि मनाउँदै आएको मौलिक पर्व तीजलाई साँस्कृतिक पर्वकै रुपमा मनाउनु पर्छ ।’

हरिदेवीको बुझाइमा छाडापनले हाम्रो मौलिक संस्कृतिको रक्षा गर्देन् । ‘मौलिक संस्कृतिको संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्न सकेको अवस्थामा मात्र देशको अस्तित्व कालान्तरसम्म बाँचिरहन्छ । देशको कला, संस्कृति र मौलिकता हराउँदै जाने हो भने मुलकको अस्तित्व समेत बँच्दैन’ उनले भनिन् ।

अहिलेको तीज गीतमा भाखा र विषयवस्तु नै हराएको बताउँछिन्, उनी । ‘अहिलेका गीतमा तीजको मौलिकता भेटिँदैन । तीजको सुन्दरता, यसको महिमा, सामाजिक, पारिवारिक धार्मिक महत्व सबै कुरा छोडेर तीजमै माया–पिरती लाउने जस्तो गरी गीत गाउन थालिएको छ’ उनले भनिन्, ‘तीज गीत भनेको हाँस्यव्यंग्य प्रदर्शन गरेजस्तो वा रत्यौली गाएजस्तो होइन ।’

‘तीज महिला विशेष पर्व हो । श्रीमान्–श्रीमतीका कुरा, सासु–बुहारीका कुरा एकलरुपमा महिलाले नै नेतृत्व गरेर गाउने चलन हो’ उनी तर्क गर्छिन्, ‘अहिले पुरुषको स्वर दिने चलन भयो । तीज भनेको दोहोरी हो भन्ने किसिमले गाउने, नाच्ने हुन थाल्यो ।’

उनको बुझाईमा अहिलेको गीतमा तीजको मौलिकता हराएको छ । भोलिको पुस्ताले तीजको वास्तविक भाखा नै थाहा नपाउने स्थिति आएकोप्रति उनको चिन्ता छ ।

गायनसँगै साहित्य र संघसंस्थाको नेतृत्व

गायिका हरिदेवी कोइराला गायन क्षेत्रमा मात्र सीमित छैनन् । उनी साहित्य लेखन र अन्य विभिन्न संघ सस्थाहरुमा संलग्न छिन् । उनका एक दर्जन बढी पुस्तक प्रकाशित छन् । हरिदेवी डेढदर्जन जति संघ–संस्थामा आबद्ध छिन् । उनले विभिन्न साहित्य, संगीत र सामाजिक संघसंस्थाबाट २ सय ५० भन्दा बढी पुरस्कार समेत पाएकी छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १४, २०७६ १८:०१