कालापानी, लिम्पियाधुरा, लिपुलेकको जनगणना भएन, जातजाति, भाषा र धर्मको तथ्यांक आएन

कालापानी, लिम्पियाधुरा, लिपुलेकको जनगणना भएन, जातजाति, भाषा र धर्मको तथ्यांक आएन

A+ A A-

राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले कालापानी, लिम्पियाधुरा र लिपुलेकको जनगणना नगरी ‘राष्ट्रिय जनगणना २०७८’ सार्वजिनक गरेको छ । कार्यालयले शुक्रबार सार्वजिनक गरेको प्रतिवेदनअनुसार नेपालको जनसंख्या २ करोड ९१ लाख ६४ हजार ५ सय ७८ पुगेको छ । जसमा पुरुषको संख्या १ करोड ४२ लाख ५३ हजार ५५१ (४८.९८ प्रतिशत) र महिलाको संख्या २ करोड ४९ लाख ११ हजार २७ (५१.०२ प्रतिशत) छ ।

तर, नेपालको ‘चुच्चे नक्सा’मा रहेको कालापानी, लिम्पियाधुरा र लिपुलेकमा कति मानिस छन् भन्ने तथ्यांक छैन । ‘परराष्ट्र मन्त्रालयको समन्वयमा तथ्यांक संकलनको प्रयास गरेका हौँ । भारतको बाटोहुँदै जानुपर्ने भयो । हाम्रो भए पनि अरु मुलुकले कब्जा गरेको भूभाग हो । त्यहाँ प्रवेश दिइएन,’ राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयका उपप्रमुख तथ्यांङ्क अधिकारी नेबिललाल श्रेष्ठले भने, ‘जबर्जस्त संकलन गर्न मिलेन ।’

भारतले प्रवेश नदिएपछि अनौपचारिक रूपमा तथ्यांक संकलनको प्रयास गरे पनि सही मापन नभएकाले कालापानी, लिम्पियाधुरा, लिपुलेक राष्ट्रिय जनगणनामा समावेश नभएको हो ।

‘स्याटेलाइट इमेजबाट लिन खोजेका थियौँ । सही र गुणस्तरीय तथ्यांक संकलन नभएपछि समावेश नगरेका हौँ,’ उपप्रमुख श्रेष्ठले भने, ‘ती क्षेत्रमा गत वैशाखमा भएको स्थानीय तह र ४ मंसिरमा भएको प्रतिनिधिसभा तथा प्रदेशसभाको चुनाव पनि भएन ।’

उनका अनुसार ती क्षेत्रमा न्यून जनसंख्या छ । ‘तीनवटै ठाउँमा गरेर ५ सयको हाराहारीमा मानिस छन् भन्ने छ । तर यकिन तथ्यांक भने छैन । कति घर छन् भन्ने पनि स्पष्ट भएन,’ उनले भने ।

तथ्यांकमा आएन जातजाति, धर्म र भाषा

जातजाति, भाषा र धर्मको स्थितिबारे गणना भए पनि विवाद भएपछि प्रतिवेदनमा समावेश गरिएको छैन । अघिल्ला गणनाहरूमा जातजाति कति छन्, कति भाषा प्रयोगमा छन् र कुन–कुन धर्म मान्ने मानिसहरू छन् भनेर सार्वजनिक गर्ने गरिन्थ्यो । तर, यसपटक जातजाति, भाषा र धर्मको तथ्यांक सार्वजनिक गरिएको छैन ।

कार्यालयले जाति, भाषा र धर्मको प्रश्न बनाएर तथ्यांक संकलन गरेको थियो । अघिल्ला गणनामा मातृ भाषा र दोस्रो भाषा मात्र थियो । तर, यसपटक पुर्खाको भाषा पनि सोधिएको थियो । ‘सबै विवरण आएपछि विभिन्न समूह, जाति भाषामा आबद्ध संघसंस्थाले 'हामी यो समूहमा छैनौँ, छुट्टै हुनुपर्‍यो' भनेर आउन थाल्नुभयो । पहिले एउटै जातभित्र रहेको तर अहिले फरक हो भन्दै आएपछि सार्वजनिक गर्न सकिएन,’ उपप्रमुख श्रेष्ठले भने ।

पहिचानको विषय संवेदनशील भएकाले थप अध्ययन गरेर मात्र सबैको सहमतिमा चार महिनाभित्र तथ्यांक सार्वजनिक गर्ने कार्यालयको योजना छ । राष्ट्रिय योजना आयोगका सचिवको अध्यक्षतामा राष्ट्रिय जनगणना २०७८ जातजाति, भाषा र धर्म वर्गीकरणसम्बन्धी उच्चस्तरीय समिति गठन गरिएको छ । समितिले जातजाति, भाषा, धर्मसँग सम्बन्धित संघसंस्था र राज्यका सम्बन्धित निकायसँग छलफल पनि गरेको छ । ‘निरन्तर छलफल भएको छ । अन्तिम छलफल गरे चार महिनाभित्र सबैलाई मान्य हुनेगरी सार्वजनिक गर्छौं,’ उनले भने । विशेषतः धर्ममा भन्दा पनि जातजाति र भाषाको विषयमा धेरै विवाद भएको छ । ‘भाषा जातजाति लोप हुनुभएन । यो पुर्खाको सम्पत्ति हो । जातजाति र भाषाको संरक्षण गर्न सही तथ्यांक लिनुपर्छ । त्यसको प्रयास गर्ने हो,’ श्रेष्ठले भने ।

यसरी कार्यालयले अपूर्ण प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको छ । तर, कार्यालय भने यो पूर्ण प्रतिवेदन भएको दाबी गर्छ । ‘यसलाई अपूर्ण प्रतिवेदन भन्न मिल्दैन । पहिलो प्रतिवेदन हो । दुई वर्षको समयमा पूर्ण आउँछ । विषयगत अध्ययन गर्न पनि सजिलो हुने गरी छुट्टाछुट्टै प्रतिवेदन पनि निकाल्छौँ,’ उनले भने ।

डीभी र पीआरधारी पनि समेटिएनन्

सार्वजनिक गरिएको तथ्यांकमा डीभी परेर गएका र पीआर पाएर विदेशतिरै बसेकाहरूलाई समावेश गरिएको छैन । उनीहरू विदेशी नागरिक हुने भएकाले तथ्यांकमा समावेश नगरिएको हो । तर, अध्ययन वा रोजगारको सिलसिलमा गएका नागरिकलाई भने समेटिएको छ । १५ लाख ५५ हजार ९ सय ६१ परिवारबाट २१ लाख ९० हजार ५ सय ९२ जना विदेशमा बसोबास गर्छन् । जसमध्ये पुरुष १७ लाख ९९ हजार ६ सय ७५ (८२.२ प्रतिशत ) र महिला ३ लाख ९० हजार ९ सय १७ (१७.८ प्रतिशत ) विदेशमा छन् । २०६८ को जनगणनामा १९ लाख २१ हजार ४ सय ९८ विदेशमा थिए । त्यसैगरी, नेपालमा कति शरणार्थी छन् भन्ने पनि प्रतिवेदनमा छैन ।

२७ हजार घटे

यसअघि प्रारम्भिक प्रतिवेदनमा २ करोड ९१ लाख ९२ हजार ४८० जनसंख्या पुगेको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरिएको थियो । तर, अहिले २७ हजार ९ सय २ जना कम गरी २ करोड ९१ लाख ६४ हजार ५ सय ७८ जना रहेको सार्वजनिक गरिएको छ । २०६८ सालको जनसंख्याभन्दा अहिले बढेको छ । २०६८ मा २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५०४ थियो ।

लैङ्गिक तथा अल्पसंख्यकको संख्या ०.०१ प्रतिशत

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार कुल जनसंख्यामध्ये अन्य लिङ्गी (लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक) जनसंख्या २,९२८ देखिएको छ, जुन कुल जनसंख्याको ०.०१ प्रतिशत हो ।

जनसंख्या वृद्धिदर ०.९२ प्रतिशत

जनगणना अवधिमा वार्षिक औसत जनसंख्या वृद्धिदर ०.९२ प्रतिशत प्रतिवर्ष रहेको छ । जुन २०६८ सालको जनगणनामा १.३५ प्रतिशत प्रतिवर्ष थियो । जिल्लागत रूपमा सबैभन्दा बढी वार्षिक औसत जनसंख्या वृद्धिदर भएको जिल्ला भक्तपुर (३.३५ प्रतिशत) र सबैभन्दा कम वार्षिक औसत जनसंख्या वृद्धिदर भएको जिल्ला रामेछाप (–१.६७ प्रतिशत) देखिएको छ ।

334712870_166238006290885_6244635588391998812_n1679660379.jpg

कुल परिवार कति ?

जनगणना २०७८ अनुसार देशमा बसोबास गर्ने कुल परिवार ६६ लाख ६६ हजार ९३७ छन् । जसमध्ये व्यक्तिगत परिवार ६६ लाख ६० हजार ८४१ र संस्थागत परिवार ६ हजार ९६ रहेका छन् । प्रतिपरिवार बसोबास गर्ने सदस्य औसतमा ४३७ जना छन् । २०६८ सालमा यो संख्या ४८८ जना थियो । भौगोलिक क्षेत्रअनुसार २०७८ मा प्रतिपरिवार हिमाली क्षेत्रमा ४.३३, पहाडमा ३.९९ र तराई क्षेत्रमा ४.७३ जना सदस्य छन् । परिवारको आकार रौतहट जिल्लामा सबैभन्दा बढी (५.९४) र गोरखा र दोलखा जिल्लामा सबैभन्दा कम (३.४९) छ । २०६८ सालको जनगणनामा कुल परिवार संख्या ५४ लाख २७ हजार ३०२ थियो ।

नगरपालिकामा बस्ने धेरै

२०७८ को जनगणनाअनुसार नगरपालिकाहरूमा बस्ने जनसंख्या ६६.१७ प्रतिशत छ । गाउँपालिकाहरूमा बस्ने जनसंख्या ३३.८३ प्रतिशत छ । २०६८ अनुसार नगरपालिकाहरूमा बस्ने जनसंख्या ६३.१९ प्रतिशत थियो भने गाउँपालिकाहरूमा बस्ने जनसंख्या ३६.८१ प्रतिशत थियो ।

भौगोलिक क्षेत्रअनुसार तराईमा कुल जनसंख्याको ५३.६१ प्रतिशत (१,५६,३४,००६ जना), पहाडमा ४०.३१ प्रतिशत (१,१७,५७,६२४ जना) र हिमाली क्षेत्रमा ६.०८ प्रतिशत (१७,७२,९४८ जना जनसंख्या छ ।

प्रदेशगत रूपमा सबैभन्दा धेरै जनसंख्या बागमती प्रदेशमा २०.९७ प्रतिशत र सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा ५.७९ प्रतिशत छ । जिल्लागत रूपमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएको जिल्ला काठमाडौँ हो । जहाँ २० लाख ४१ हजार ५ सय ८७ जना छन् । सबैभन्दा कम जनसंख्या भएको जिल्ला मनाङ हो । यस जिल्लामा ५ हजार ६ सय ५८ जना छन् ।

३३.१ प्रतिशत अविवाहित

नेपालमा १० वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका कुल जनसंख्याको ३३.१ प्रतिशत व्यक्तिहरू अविवाहित रहेका छन्, जसमा पुरुष ३८.२ प्रतिशत र महिला २८.४ प्रतिशत छन् ।

त्यस्तै, १० वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका व्यक्तिहरूमध्ये ६१.८ प्रतिशत हाल विवाहित अवस्थामा छन् । हाल विवाहित पुरुष र महिलाहरू उनीहरूको कुल जनसंख्याको क्रमशः ५९.१ र ६४.३ प्रतिशत रहेका छन् ।

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को नतिजाले धेरैजसो व्यक्तिहरू (३४.४ प्रतिशत) को पहिलो विवाह १८ देखि २० वर्षको उमेरमा भएको देखाएको छ । दोस्रोमा १५ देखि १७ वर्षको उमेरमा पहिलो विवाह हुने व्यक्तिहरू २२.३ प्रतिशत छन् । दश वर्षमुनिको उमेरमा पहिलो विवाह भएका व्यक्तिहरू ०.३ प्रतिशत छन् ।

यसैगरी, १०–१४ वर्ष उमेरमा पहिलो विवाह हुनेहरू ७ प्रतिशत रहेका छन् । समग्रमा पहिलो विवाह गर्दाको औसत उमेर १९ वर्ष हुन आउँछ, जसमा पुरुषको २१ वर्ष र महिलाको १८ वर्ष रहेको छ ।

साक्षरता ७६ प्रतिशत

बितेको एक दशकमा साक्षर हुने नेपालीको संख्या १० प्रतिशतले वृद्धि भई ७६ प्रतिशत पुगेको छ । तर, निरक्षर हुनेमा अझै पनि महिला धेरै छन् । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार, पुरुष साक्षरता ८३ दशमलव ६ प्रतिशत र महिलाको साक्षरता दर ६९ दशमलव ४ प्रतिशत छ । पाँच वर्षभन्दा माथिको उमेरका साक्षर नेपालीको जनसंख्या ७६ दशमलव २ प्रतिशत पुगेको हो । दशकअघिको जनगणना २०६८ मा साक्षर संख्या ६५ दशमलव ९ प्रतिशत थियो । सार्वजनिक तथ्यांकअनुसार, ५ वर्षभन्दा माथिको जनसंख्या २ करोड ६६ लाख ७५ हजार ९७५ रहेको छ । जसमध्ये २ करोड ३ लाख ४१ हजार ६ सय २३ नेपाली पढ्न र लेख्न जान्ने भएको जनगणना प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

२.२ प्रतिशत व्यक्ति अपाङ्गता

कुल जनसंख्याको २.२ प्रतिशत व्यक्तिमा कुनै न कुनै प्रकारको अपाङ्गता रहेको पाइएको छ । अपाङ्गता भएका व्यक्तिमध्ये पुरुष ५४.२ प्रतिशत र महिला ४५.८ प्रतिशत छन् ।

बसाइँ सराइको कारण विवाह

जनगणनाअनुसार पछिल्लोपटक बसाइँ सरेको अवधिको आधारमा बसाइँ सरेका कुल ९३,४१,४०८ जनामध्ये सबैभन्दा बढी ३१.८ प्रतिशत व्यक्तिहरूको पछिल्लोपटक बसाइँ सरेको अवधि १०–२४ वर्ष रहेको छ । सबैभन्दा कम ३.५ प्रतिशत व्यक्तिहरूको पछिल्लोपटक बसाइँ सरेको अवधि १ वर्षभन्दा कम रहेको छ । पछिल्लोपटक बसाइँ सरेको अवधि ५० वर्षभन्दा बढी हुने व्यक्तिहरू ४ प्रतिशत छन् । यसैगरी, लैङ्गिक हिसाबले सबैभन्दा बढी २९.१ प्रतिशत पुरुषहरू र ३३.३ प्रतिशत महिलाहरूको पछिल्लोपटक बसाइँ सरेको अवधि १०–२४ वर्ष छ ।

बसाइँ सर्नुको मुख्य कारण विवाह रहेको पाइएको छ । बसाइँ सर्नमा सबैभन्दा बढी ३८.२ प्रतिशत विवाह रहेको छ । हाल बसोबास गरेको स्थानमा आउनुका अन्य कारणहरू रोजगारी १५.२ प्रतिशत, व्यापार व्यवसाय २.८ प्रतिशत, अध्ययन/तालिम ७.८ प्रतिशत, आश्रित १९.५ प्रतिशत, प्राकृतिक प्रकोप ०.७ प्रतिशत, कृषि ३.९ प्रतिशत, घर फर्किएको ४.१ प्रतिशत र अन्य ६.६ प्रतिशत छन् । बसाइँ सराइ गरी आएका पुरुषमध्ये सबैभन्दा बढी ३०.६ प्रतिशत काम र रोजगारीका कारण र महिला ५८.२ प्रतिशत विवाहका कारण बसाइँ सराइ गरेको पाइएको छ ।

बसोबास गरिरहेको गाउँपालिका वा नगरपालिकाबाट अर्को स्थानमा कहिल्यै पनि बसोबास नगरेका व्यक्तिहरू ६८.० प्रतिशत छन् । जसमध्ये पुरुष ७७ प्रतिशत र महिला ५९.४ प्रतिशत छन् ।

कति जनसंख्या बेरोजगार ? कति रोजगार ?

१० वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका २,३९,५८,८६८ जना व्यक्तिहरूमध्ये १,५६,८९,७७७ जना (६५.५ प्रतिशत) आर्थिक रूपले सक्रिय र ८२,११,०१२ जना (३४.३ प्रतिशत) आर्थिक रूपले निष्क्रिय छन्, जबकि आर्थिक रूपले सक्रिय वा निष्क्रिय अवस्था नखुलेका व्यक्तिहरूको संख्या ५८,०७९ जना छ ।

१० वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका १,५६,८९,७७७ जना आर्थिक रूपले सक्रिय व्यक्तिहरूमध्ये १,१०,३८, १०५ जना (७०.३५ प्रतिशत) आर्थिक रूपले सक्रिय र ४६,५१,६७२ जना (२९.६५ प्रतिशत) आर्थिक रूपले निष्क्रिय छन् ।

१० वर्ष वा सोभन्दा बढी उमेरका १,१०,३८,१०५ जना आर्थिक रूपले सक्रिय व्यक्तिहरूमध्ये १,०२,७०,४४७ जना (९३.०५ प्रतिशत) रोजगार र ७६७६५८ जना (६.९५ प्रतिशत) बेरोजगार छन् ।

छोरा र छोरी कति जन्मिए ?

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार गणनाको दिनदेखि १२ महिना अघिको समयमा कुल ४ लाख १२ हजार ९ सय ३५ जना बच्चाको जन्म भएको थियो । जसमध्ये २ लाख १८ हजार ७४ जना अर्थात् ५२.८ प्रतिशत छोरा र १ लाख ९४ हजार ८ सय ६१ अर्थात् ४७.२ प्रतिशत छोरीको जन्म भएको थियो । १ वर्षको अवधिमा जन्मेका बच्चाहरूमध्ये सबैभन्दा धेरै ३६.८ प्रतिशत बच्चाको जन्म २०–२४ वर्षका महिलाबाट भएको थियो ।

राष्ट्रिय जनगणनाअनुसार गणनाको सन्दर्भ अवधि (गणना भएको दिनदेखि १२ महिनाअघिको समयावधि) मा कुल प्रजनन् उमेर समूह (१५–४९ वर्ष) का १२,९७६ महिला मृत्युमध्ये ६५३ जना (पाँच प्रतिशत) को मृत्यु गर्भावस्थासँग सम्बन्धित छ । स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयसँगको सहकार्यमा गरिएको भर्बल अटप्सीबाट उल्लिखित गर्भावस्थासँग सम्बन्धित मृत्युमध्ये ६२२ जना (९५ प्रतिशत) को मृत्यु मातृमृत्युसँग सम्बन्धित छ । यसै अवधिमा उक्त उमेर समूहबाट कुल ४ लाख १२ हजार ९ सय ३५ जना जीवित बच्चाको जन्म भएको देखिएको छ । जसअनुसार मातृमृत्यु दर १५१ जना (प्रतिलाख जीवित जन्ममा) रहेको नतिजाले देखाएको छ ।

साक्षर जनसंख्या धेरै

राष्ट्रिय जनगणनामा २०७८ अनुसार कुल साक्षर जनसंख्याको सबैभन्दा बढी अर्थात् २८.७ प्रतिशत व्यक्तिहरूले प्राथमिक तह (कक्षा १ देखि ५ सम्म) उत्तीर्ण गरेका छन् । दोस्रोमा निम्नमाध्यमिक तह (कक्षा ६ देखि ८ सम्म) उत्तीर्ण गरेका व्यक्तिहरू १९.९ प्रतिशत छन् । एसएलसी वा सोसरह मात्र उत्तीर्ण गर्ने व्यक्तिहरू कुल साक्षर जनसंख्याको ९.५ प्रतिशत छन् । यसैगरी, एसएलसीभन्दा माथिल्लो तह उत्तीर्ण गर्नेहरू १९.५ प्रतिशत छन् । अनौपचारिक शिक्षा हासिल गर्ने व्यक्तिहरू १.८ प्रतिशत छन् ।

महिलाको नाममा घरजग्गा बढ्यो

जनगणना २०७८ को नतिजाअनुसार कुल २३.८ प्रतिशत परिवारहरूमा महिलाको नाममा घर वा जग्गा वा घरजग्गा दुवै रहेको छ । परिवारमा ११.८ प्रतिशत महिलाको नाममा घर र जग्गा दुवै रहेको छ । जुन २०६८ सालको तुलनामा १.१ प्रतिशत बिन्दुले बढी हो । यसैगरी कुल ६६ लाख ६६ हजार ९३७ परिवारमध्ये महिला परिवारमूली ३१.५५ प्रतिशत छ । २०६८ को गणनाभन्दा ५.८२ प्रतिशत बढी हो ।

कतिले प्रयोग गर्छन् शौचालय ?

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ मा गणना गरिएका ६६,६०,८४१ व्यक्तिगत परिवारमध्ये ९५.५ प्रतिशत परिवारले कुनै न कुनै प्रकारको शौचालयको प्रयोग गर्ने गरेका छन् भने ४.५ प्रतिशत परिवारहरूसँग अझै पनि शौचालयको पहुँच छैन । जनगणना २०६८ मा शौचालयको पहुँच नभएका परिवार ३८.२ प्रतिशत थियो ।

नेपालमा १९६८ देखि प्रत्येक १०–१० वर्षमा जनगणना गरिँदै आएको छ । २०७८ को गणना १२औँ हो । २०७८ वैशाख २६ देखि १४ जेठसम्म सूचीकरण र २०७८ जेठ २५ देखि ८ असारसम्म मूल गणना गर्ने तय भएको थियो । तर, कोरोना महामारीका कारण पाँच महिना ढिला भएको थियो । त्यसैले पहिलो चरणको सूचीकरण कार्य २०७८ भदौ ३० देखि १८ असोजसम्म र दोस्रो चरणको मुख्य गणना २०७८ कात्तिक २५ देखि ९ मंसिरम्म गरिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत १०, २०७९ १८:४५