सात सालको क्रान्तिः केही सम्झना

A+ A A-

समय बग्दै जान्छ, इतिहास बन्दै जान्छ । साररूपमा भन्ने हो भने विगतकाे समय नै सृष्टि र समाजको इतिहास हो । तर, मानव समाजको इतिहास सधैं उर्ध्वगामी सरल रेखामा नै जान्छ भन्ने हुँदैन । यसमा अनेक मोड र घुम्ती तथा कतिपय अवस्थामा पश्चगमनका परिघटना पनि अगाडि आउँछन् । तर युग पछाडि फर्किंदैन र यसको औसतन गति उर्ध्वगामी नै हुन्छ ।

सामाजिक इतिहासमा केही यस्ता घटना हुन्छन् जसले व्यक्ति, देश, समाज र यहाँसम्म कि मानव सभ्यता र सामाजिक परिपाटीलाई नयाँ उर्ध्वगामी मोड मात्र दिंदैनन् बल्कि देश तथा समाजलाई नयाँ परिवेश र उचाइमा प्रवेश पनि गराउँछन् । २००७ सालमा भएको नेपालको पहिलो ऐतिहासिक जनक्रान्ति यस्तै चरित्रको परिघटना थियो जसले नेपाली समाजलाई राणाकालीन निरङ्ककुश युगको अन्धकारबाट नयाँ युगमा प्रवेश गरायो ।

विगत अठसठ्ठी वर्षको यस कालखण्डमा नेपाली समाजले अनेकाैं उतार चढाव, पश्चगमन, विप्लव र क्रान्ति बेहोर्नु परेपनि त्यस युगको गति उर्ध्वगामी नै रहेको छ । त्यस क्रान्तिले नै नेपाललाई आज आधारभूत रूपमानै भिन्न चरित्र र उच्च स्तरको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको युगमा प्रवेश गराउने बाटो प्रसस्त गरेको थियो।

म नेपालको सुदूरपश्चिम प्रान्तको अन्तिम उत्तरी जिल्ला दार्चुलामा जन्मेको व्यक्ति, जुन क्षेत्र अहिले पनि हाम्रो केन्द्रीय सत्ताको लागि नेपालको एउटा उपेक्षित भू–भागकै रूपमा छ । त्यस बखतको राणा शासन कालको अन्धकारमय युगमा त्यो क्षेत्र कुन अवस्थामा थियो होला ? सबैले सहजै कल्पना गर्ने विषय हो । हामी कहाँ काडमाडौंलाई मात्र नेपाल भत्रे गरिन्थ्यो ।

पछि म कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा आइसकेपछि ०३६ सालमा नेपालगञ्जमा उहाँसँग भेट भएको थियो । त्यस बखत उहाँ पान बेच्ने सानो खोका पसल चलाएर बस्नु भएको थियो ।

नेपालमा पशुपतिनाथ छन् भन्ने कोही कसैले सुनेको भएपनि त्यहाँ तीर्थ यात्रा गर्न जाने चलन थिएन । काठमाडाैं आउने भनेका मुद्दा खेप्न आउने व्यक्ति हुन्थे र तिनलाई गाउँघरमा उनको नामबाट होइन “नैपल्या” भनेर बोलाइने गरिन्थ्यो । मलाई सम्झना छ हाम्रो गाउँमा पनि दुई तीन जना नैपल्या थिए । त्यस्तो अवस्थामा नेपाल अर्थात काठमाडौंमा हुने घटनाहरू थाहा पाउन र त्यहाँसम्म पुग्न कम्तिमा छ महिनादेखि वर्षदिन लाग्दथ्यो ।

सात सालको क्रान्ति हुँदा मेरो उमेर बाह्र वर्षको थियो । माथि भने जस्तै सात सालको क्रान्तिको राप हामीकहाँ आठ सालमा पुग्यो । सात सालको क्रान्तिपछि गौरीलाल र रूपसिंह सिजापतिको नेतृत्वमा त्यस क्षेत्रमा क्रान्तिको सन्देश र नयाँ सत्ताको जानकारी तथा त्यहाँका राजा रजौटहरूबाट हुनेगरेको अन्याय आदिको जायज लिन दौडाहा खटाइएको थियो ।

रूपसिंह सिजापति नेपालगञ्जका निवासी थिए र सातसालको क्रान्तिमा धनगढी, डोटी लगायतका क्षेत्रमा भएका सैनिक कारबाहीमा का. विष्णुबहादुर मानन्धर, जसको नेतृत्वमा मैले झण्डै चालीस वर्ष राजनीति गरे, संगै लडेकाे थिएँ । पछि म कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा आइसकेपछि २०३६ सालमा नेपालगञ्जमा उहाँसँग भेट भएको थियो । त्यसबखत उहाँ पान बेच्ने सानो खोका पसल चलाएर बस्नुभएको थियो ।

त्यसबखत सात सालका घटनाहरू र उहाँ हाम्रो गाउँ आउनु भएकोबारे कुराकानी भएको थियो । त्यस क्षेत्रमा खटिएका दुइजना कमाण्डरहरु मध्ये गौरीलाल, उहाँ वीरगञ्जका हुनुहन्थ्यो, अछाम, बुँगल, बझाङ क्षेत्रमा जानुभएको थियो भने रूपसिंह सिजापति डोटी, बैतडी, दार्चुला क्षेत्रमा पुग्नुभएको थियो ।

चहलपहल र क्याम्पतिर नजानु भन्ने निर्देशनले त्रास र कौतुहलता बोकी अलि टाढाबाट कान्लाहरूमा लुकेर र बेलाबेलामा क्याम्पका गतिविधि म हेर्ने पुग्थेँ ।

राणाकालका बडाहाकीम, कमाण्डर आदिका दौडाहाको धाक रवाफ तथा त्रास भोग्दै आएका आम ग्रामीण जनताले यस दौडाहालाई क्रान्तिको सन्देशवाहकको रूपमा भन्दापनि पुरानै दौडाहाको रूपमा लिए र आफ्ना दुःख पीडाहरू बारे बिन्ती बिसाउने काम गरे ।

यसैक्रममा कमाण्डरहरूले पनि आफ्नो कार्यक्षेत्र भन्दा बाहिर गई उजूरी परेका व्यक्ति विरुद्ध सत्यतथ्य छानबिन बिना तत्काल ठाउँमै फैसला गर्ने र दण्ड दिने काम गरे । यसै क्रममा गौरीलालको निर्देशनमा बुँगलका रजौटा सामन्त धिर्कबहादुर सिंहको जनसमुदायकै अगाडि निर्मम हत्या गरियो ।

हल्ला चल्यो हत्यापछि धिर्कबहादुरको मासु उसैका कुकुरहरूलाई खुवाइयो । गाउँघरमा रहेका अनेकौ ठालूहरूको हुर्मत लिइयो । रूपसिंह सिजापतिको दौडाहाको मुकाम क्याम्प हाम्रै गाउँमा लगाइयो । त्यही काम रूपसिंह सिजापतिको कमाण्डले पनि गर्यो। हाम्रै गाउँमा मेरा काका पर्ने सामान्य व्यापार गर्ने निर्दोष व्यक्तिलाई कुनै छुल्याहा व्यक्तिले पोल लगाएको भरमा १ सय ८ कोर्रा लगाई छाला काढे ।

बालसुलभ कौतुहलका साथ बन्दूकधारी जमात तथा उनीहरुको क्याम्पमा मेरो पनि चाँसो हुनु स्वभाविक थियो । चहलपहल र क्याम्पतिर नजानु भत्रे निर्देशनले त्रास र कौतुहल बोकी अलि टाढाबाट कान्लाहरूमा लुकेर र बेलाबेलामा क्याम्पका गतिविधि म हेर्ने पुग्थेँ ।

त्यहाँका ठालू प्रवृतिका मानिसहरूलाई समातेर ल्याइन्थ्यो । ठालूको नामका कसैको चुक्लिका भरमा निर्दोषलाई विभिन्न खालले दण्डित गरेको देख्दा रीस उठेर आउँथ्यो, रीसले टाढैबाट कसैले नदेख्ने गरी क्याम्पमा ढुङ्गा हिर्काउँथे । ताजै छन् ती सम्झना ।

पार्टीहरूको अदूरदर्शिता र पारस्परिक कलहले राजाले सजिलै सात सालको क्रान्तिलाई परास्त गरी सत्ता आफूमा केन्द्रित गरे । जसका विरुद्ध तीस वर्ष संघर्ष गर्नुपर्यो ।

यो क्षेत्र राजा रजौटा, रजवार जिमुवालहरूको दमनमा रहेको क्षेत्र हो । ठाउँठाउँमा गरिएका यस्ता गतिविधिले सुरूमा स्थानीय जमात अलि त्रसित भयो । तर, चाँडै त्यो क्षेत्र कांग्रेसकाे आधार शक्तिमा परिणत हुनपुग्यो । जनसाधारणले यस दौडाहालाई कांग्रेसको आतङ्कका रूपमा लिएका थिए । पछि धिर्कसिंह हत्याकाण्डलाई लिएर गौरीलाललाई दण्डित गरियो भन्नेपनि सुनियो ।

मुक्ति सेनाले अन्य क्षेत्र भन्दा यस क्षेत्रलाई कुनै ठूलो प्रतिरोध अथवा भिडन्त बिना कब्जा गरे । सिलगडीको बडाहाकिमले मुक्ति सेना त्यहाँ नपुग्दै सरेण्डर गरिसकेको थियो । डोटी, कैलाली, कोइलावास जस्ता क्षेत्र बिना युद्ध कब्जामा आएका थिए ।

सात सालको क्रान्ति सार रूपमा सामन्तवाद विरोधी पूँजीवादी क्रान्ति नभै राणातन्त्र विरुद्धको विद्रोह थियो जसमा क्रान्तिकारीहरूको लक्ष राणातन्त्रबाट राजाको मुक्ति र पार्टीहरूको राजनैतिक स्वतन्त्रता सम्म सीमित थियो ।

तर राणाहरूबाट सत्ता हातमा लिएपछि राजतन्त्र प्रजातान्त्रिक उपलब्धिलाई समाप्त गरी सत्ता दरबारमा केन्द्रित गर्ने बाटोमा लाग्यो । पार्टीहरूको अदूरदर्शिता र पारस्परिक कलहले राजाले सजिलै सात सालको क्रान्तिलाई परास्त गरी सत्ता आफूमा केन्द्रित गरे । जसविरुद्ध तीस वर्ष संघर्ष गर्नुपर्यो ।

संक्षेपमा भन्ने हो भने सात सालको क्रान्ति समष्टिगत् रूपमा सामन्ती राजतन्त्र विरुद्ध नभै मध्यम वर्गीय जमातले राजनैतिक स्वतन्त्रताका लागि राणा शासन विरुद्ध गरेको प्रजातान्त्रिक क्रान्ति थियो । यस क्रान्तिको अर्को विशिष्ट चरित्र के हो भने आफ्नो मुक्तिका लागि स्वयं राजतन्त्र यस क्रान्तिसँग जोडिनपुग्यो ।

फलस्वरूप सामन्तवाद विरोधी क्रान्तिले सामन्तवादमाथि अन्तिम प्रहार त गर्न सकेन, केही प्रजातान्त्रिक अधिकार अवश्य प्राप्त भए । यसले प्रजातान्त्रिक युगको सुरुवात मात्र गर्न सक्यो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन ७, २०७५ २१:१९