लुकेर बस्छन् क्षयरोगका बिरामी, खोज्दैछ सरकार

A+ A A-

नुवाकोटका १६ वर्षका सुमन (नाम परिर्वतन)लाई २ वर्षअगाडि लगातार खोकी लाग्यो । साँझमा ज्वरो आउन थाल्यो । खोक्दा खोक्दा गाह्रो भएपछि उनी घरनजिकैको मेडिकलमा गए । औषधि किने । र, सेवन गरे । औषधि सेवन गर्दा उनलाई खोकी कम भयो । तर, निको भने भएन । फेरि खोकी लाग्दा उनी औषधि किनेर खान थाले । खोकी निको हुनेवाला थिएन ।

एक दिन उनलाई श्वास फेर्न गाह्रो भयो । घर नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा पुगे । उनको खकार परीक्षण भयो । र, क्षयरोग भएको पुष्टि भयो । उनको उपचार स्वावास्थ्य संस्थामा सम्भव नहुने भएपछि भक्तपुरस्थित राष्ट्रिय क्षयरोग नियन्त्रण केन्द्रमा रिफर्र गरिएको थियो । उनी फोक्सो सुकिसकेको अवस्थामा केन्द्रमा पुगेको केन्द्रका निमित्त निर्देशक डा. नविनप्रकाश साहले बताए ।

उनले भने, ‘उनलाई अक्सिजन पुगिरहेको थिएन । अक्सिजन लेभल ६०/६५ पुगिसकेको थियो । फोक्सो पुरै खराब भएको अवस्था भएर धेरै नै गाह्रो भएपछि पुगेका थिए ।’ औषधि सेवनपछि उनलाई क्षयरोग निको त भयो । तर, जीवनभर अक्सिजनको सहारा लिनुपरेको डा. साह बताउँछन् । उनी भन्छन्,‘ रोग निको भयो भए पनि रोगले बिगारेको फोक्सो निको बनाउन सक्दैन । फोक्सो निको नभएपछि उनीलाई अक्सिजनको सहारा लिनुपर्ने भएको हो ।’

...

स्वास्थ्य सेवा विभागअन्तर्गतको राष्ट्रिय क्षयरोग निवारण केन्द्रले नेपालमा हरेक वर्ष क्षयरोगका नयाँ बिरामी मात्रै ६९ हजार थपिने अनुमान गरेको छ । जसमध्ये ३२ हजारभन्दा बढी क्षयरोगका बिरामी उपचारको पहुँचबाहिर रहेको केन्द्रका निमित्त निर्देशक डा. साहले बताए । उनले भने, ‘सामाजिक, आर्थिकलगायत विभिन्न कारणले धेरै बिरामी उपचारको दायरामा आउन सकेका छैनन् ।’

ठूलो संख्यामा बिरामीलाई उपचारको दायरामा ल्याउन नसक्नु चुनौतीको विषय बनेको छ सरकारका लागि । समयमै बिरामी पत्ता लगाउन नसक्दा क्षयरोग रोकथाम सरकारका लागि चुनौतीपूर्ण बनेकाे डा. साह बताउँछन् । उनी भन्छन्,‘क्षयरोग जति ढिला पत्ता लाग्छ, बिरामीले त्यति धेरै अरुलाई सारिसकेको हुन्छ । जसले गर्दा क्षयरोग अझ धेरै फैलिने समभावना हुन्छ ।’

केन्द्रको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा मात्रै ३७ हजार ८६१ जना क्षयरोगका नयाँ बिरामी उपचारको दायरामा आएका छन् । यो भन्दा अघिललो वर्ष २८ हजार ६७७ बिरामीले उपचार सेवा लिएका थिए । अघिल्लो वर्षको तुलनामा आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा करिब १० हजार क्षयरोगका नयाँ बिरामी थपिएको तथ्याङ्कले देखाएको छ । आउने वर्षहरूमा यो संख्या अझै बढेर जाने केन्द्रका तथ्याङ्क अधिकृत दीपक दाहाल बताउँछन् ।

उनी भन्छन्,‘समुदायमा पहिचान नभएका केसहरू पत्ता लगाएर उपचारको दायरामा ल्याउने प्रयास केन्द्रले गरिरहेको छ । यही प्रयासमा केस ‘नोटिफिकेशनको रेट’ अघिल्लो वर्षको तुलनामा अहिले १० हजारले बढेको छ ।’

नयाँ बिरामीको संख्या बढ्नुकाे अर्थ समुदायमा लुकेर बसेको बिरामीलाई बाहिर ल्याउनु रहेको दाहाल बताउँछन् । उसो त, आर्थिक वर्ष २०७७/२०७८ मा २८ हजार ६७७ जना नयाँ बिरामी फेला परेका थिए । त्यस्तै यो भन्दा अघिल्लो वर्ष २७ हजार ७४५ जना बिरामी फेला परेका थिए । कम बिरामी फेला परका यी वर्षमा कोभिड महामारी फैलिएको थियो । जसका कारण बिरामी उपचारको पहुँचमा सहजै पुग्न सकेनन् ।

TB (1)1679585890.png

त्यस्तै क्षयरोग नियन्त्रणका लागि सरकारले राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रम अभियान सञ्चालन गरिरहेको छ । सोहीअनुसार जति सक्यो त्यति धेरै बिरामीको खोजीमा लागेको छ, केन्द्र । र, पछिल्लो समय बढी बिरामी भेटिनुलाई क्षयरोग कार्यक्रम प्रभावकारी भएकाे ठानिएकाे छ ।

उसो त, सरकारले कुनै पनि स्वास्थ्य संस्थाबाट क्षयरोग भएको पुष्टि भएमा बिरामीले निःशुल्क उपचार पाउने व्यवस्था गरेको छ । क्षयरोग पत्ता लगाएको स्वास्थ्य संस्थाले क्षयरोग पुष्टि गरेको पत्र देखाएको खण्डमा बिरामीले आफूलाई पायक गर्ने अस्पताल, स्वास्थ्य चौकी वा उप–स्वास्थ्य चौकीमा सजिलैसँग औषधि सेवन गर्न मिल्छ ।

तर पनि क्षयरोगलाई नेपालमा प्रमुख जनस्वास्थ्य समस्याको रूपमा लिँदै आइएको छ । सरकारले रोग पत्ता लागेका बिरामीहरूको निदान गर्दै आए पनि अधिकाशं बिरामी राष्ट्रिय क्षयरोग कार्यक्रममा समावेश हुन नसकेको अवस्था छ ।

‘क्षयरोगका बिरामीलाई लान्छना लगाउने, उनीहरूलाई अपहेलना गर्ने चलन अझै पनि हाम्रो समाजमा विद्यमान नै छ’, डा. साहले भने । र, कतिपय व्यक्तिहरूमा जनचेतना नपुगेका कारण उनीहरू चाँडै स्वास्थ्य संस्थामा पुग्न नसकेको उनले बताए । तैपनि सरकार सन् २०३५ सम्ममा क्षयरोग नेपालबाट अन्त्य गर्ने लक्ष्य लिएकाे छ ।

क्षयरोग अन्त्यका लागि चुनौती

सरकारले सन् २०३५ सम्ममा क्षयरोग अन्त्य गर्ने योजना बनाएको छ भने सन् २०५० सम्ममा उन्मूलन नै गर्ने भनेर प्रतिबद्धता गरेको छ । उल्मूलन गर्नु भनेको एक लाखमा एक जना व्यक्ति पनि क्षयरोगी नहुनु हो । तर नेपालको सामाजिक संरचना फरक भएका कारण क्षयरोग उन्मूलनका लागि चुनौति थपिएको केन्द्रका पूर्व निर्देशक डा. दिर्घसिंह बमले बताए । उनले भने,‘नेपालको संरचना अर्कै छ । जापानको अर्कै छ । कोरियाको अर्कै छ । अमेरिकाको अर्कै छ । उनीहरूको स्तर, सोच अर्कै छ । त्यसकारणले पनि नेपालमा सरुवा रोगका कारण १० लाख मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ ।’

उनका अनुसार विश्वमा ६० लाख पुरुष, ३४ लाख महिला र १२ लाख बालबालिकालाई क्षयरोग लाग्ने गरेको छ । यसमध्ये करिब ५० लाख बिरामी एक–अर्कालाई रोग सार्ने अवस्थामा अहिले पनि छन् । विश्वमा करिब ३० लाख मानिसको हरेक वर्ष क्षयरोगकै कारण मृत्यु हुने गरेको छ ।

उनले भने,‘संसारभर क्षयरोगको उपचार गर्ने प्रविधि एउटै हो । औषधि पनि एउटै हो । अमेरिकामा पाउने औषधि नेपालमै पाइन्छ । बिरामीलाई औषधि खुवाउने तरिका पनि त्यही नै हो । क्षयरोग उन्मूलन सम्भव होला, नहोला । तर हामी सबै लाग्यौँ भने सम्भव हुन सक्छ । फेरि यसका लागि बलियो संरचना चाहिन्छ । सबैभन्दा नेतृत्व मजबुत हुनुपर्छ ।’

लक्ष्य पूरा गर्न क्षयरोग मुक्त अभियान

२०३५ सम्म क्षयराेग अन्त्य गर्न राखिएको लक्ष्य केन्द्रले पूरा गर्ने दाहालले बताए । उनले भने, ‘२०३५ सम्मका लागि राखिएको लक्ष्य मिट गर्ने काम गरिरहेका छौँ । नेपालमा २०५० सम्ममा मुक्त गर्ने रणनीति छ । त्यही अनुसार क्षयरोग मुक्त अभियान सुरु गरिएको छ ।’ केन्द्रले देशका २५ पालिकामा यो अभियान चलाइरहेको छ । जहाँ क्षयरोगका बिरामी खोज्ने र शंका लाग्नेबित्तिकै उनीहरूको परीक्षण गर्ने गरिन्छ ।

दाहालले भने, ‘ठाउँमै गएर परीक्षण गर्ने र बिरामी भए उपचारको दायरामा ल्याउने काम २५ स्थानीय तहबाट सुरु भएको छ । यहाँ केही विशेष कार्यक्रमहरू पनि छन् । यसको स्वामित्व स्थानीय तहले लिन्छ । जनप्रतिनिधिको अध्यक्षतामा वडादेखि पालिकासम्म कमिटी गठन भएको छ । उनीहरूले स्वामित्व लिने र जनतालाई क्षयरोग मुक्त बनाउने योजना बनाइएको छ ।’

उनी भन्छन्, ‘यो कार्यक्रका लागि तीनै तहमा बजेट छुट्याइएको छ । सरकारको सीमित स्रोत साधन छ । टिबीको केसहरू पनि धेरै पत्ता लगाउनुपर्ने भएकाले कतिपय अवस्थामा बजेट अभाव छ ।’ उनका अनुसार क्षयरोगप्रति सचेतना पुर्‍याउन नसकेको समुदायलाई पनि यस अभियानमा समेटिने छ ।

क्षयरोग कसरी पत्ता लाग्छ ?

दुई हप्ताभन्दा लामो समयसम्म खोकी लाग्ने, ज्वरो आउने भएमा क्षयरोगको शंका गर्न सकिन्छ । क्षयरोगका लक्षण देखिए पनि धेरै जसो स्वास्थ्य संस्थामा पुग्दैनन् । रोगलाई बेवास्ता गरेर बस्नेको संख्या धेरै रहेको डा. साह बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘त्यस्ता व्यक्तिलाई उपचारको दायरामा ल्याउन जरुरी छ । क्षयरोग खकार परीक्षण गर्नेबित्तिकै पत्ता लाग्छ । जुनसुकै स्वास्थ्य संस्थामा पनि खकार जाँच हुन्छ ।’

देशभरका स्वास्थ्य संस्थाहरूमा ५ हजार ९ सय डट्स क्लिनिक छन् । जहाँ क्षयरोग पत्ता लगाउनका लागि खकार जाँच गरिन्छ । र, विशेष परीक्षण गर्नुपर्ने अवस्थामा ‘जीन एक्सपर्ट मेसिन’मा परीक्षण गर्नुपर्ने हुन्छ । फोक्सो बाहिरको क्षयरोगमा अन्य विधिबाट क्षयरोग पत्ता लगाउन सकिने वरिष्ठ मेडिकल टेक्नोलोजिष्ट पद्मनाथ घिमिरेले बताए ।

उनले भने,‘रोग पुष्टि भएपछि मात्र क्षयरोगको उपचार सुरु गरिन्छ ।’

TB (3)1679585888.jpg

उपचारका लागि पुग्छन् ढिला

‘कसैलाई खाेकी लागिरहेको छ भने फार्मेसीमा पुग्छन् । औषधि सेवन गर्छन् । यसो गर्दा खोकी लाग्न केही कम हुन सक्छ । तर, आफूलाई के भएको हाे जाँच गराउँदैनन्’, डा. साहले भने, 'फेरि फेरि उही समस्या दोहोरिरह्यो भने मात्र जाँच गराउने समस्या नेपालमा अझै पनि विद्यमान नै छ । लामो समयसम्म रोगलाई बेवास्ता गरेर बस्दा घरपरिवार, छरछिमेकीलाई रोग सरिसकेको हुने उनी बताउँछन् । खोकी लाग्यो, राति ज्वरो आयो र पसिना आयो भने तुरुन्तै अस्पताल पुग्नुपर्छ । र, क्षयरोगको जाँच गराउनुपर्छ ।'

दुई हप्ता वा सोभन्दा बढी समयसम्म खोकी लागिरहनु, साँझपख ज्वरो आउनु, तौल घट्नु, खकारमा कहिलेकाहीँ रगत देखापर्नु र खाना खान मन नलाग्नुजस्ता क्षयरोगको लक्षणलाई पहिचान गर्न सके चाँडै उपचार गरी निको हुन सकिने डा. साह बताउँछन् ।

क्षयरोग सर्ने सम्भावना

सुरुवाती चरणमा विकसित देश र नेपालजस्तो कम विकसित देशहरूमा क्षयराेगकाे उपचारको प्रक्रिया फरक थियो । फोक्सोका लागि चारवटा औषधि दिइन्थ्यो भने तीनवटा औषधि फोक्सो बाहिरको क्षयरोगका लागि दिने गरिएको डा. बमले बताए ।

उनले भने, ‘त्यसमा पनि बिरामीको गम्भीरता हेरेर चारवटा नसर्ने क्षयरोगका बिरामीलाई पनि दिइन्थ्यो । तर अहिलेको संसारभर सबैलाई सम्मान रूपमा उपचार गरिँदै आएको छ ।’

फोक्सोको क्षयरोगमा खकार जाँच्दा सिधै क्षयरोगको किटाणु देखापर्छ । त्यस्तो व्यक्तिले आफ्नै जिउमा पनि सार्न सक्छ । त्यस्तो व्यक्तिले स्वास फेर्दा वा खोक्दा क्षयरोग सार्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । जो जहाँ बसे पनि वा बसाइ सरेरै अर्को ठाउँ गए पनि क्षयरोग सर्ने रोग हो र यो लागेको व्यक्तिबाट अरुमा सर्छ । जबसम्म क्षयरोगको उपचार सुरु हुँदैन तबसम्म यो खतरनाक अवस्थामै रहिरहन्छ ।

TB (1)1679585888.jpg

महँगो परीक्षण

नेपालमा क्षयरोगको उपचारको लागि माइक्रोस्कोपी विधि सस्तो हुने भएका कारण यही विधिबाट परीक्षण हुँदै आएको छ । तर, माइक्रोस्कोपीभन्दा ‘जीन एक्सपर्ट’ विश्व स्वास्थ्य संगठनले सुझाएको पीसीआर टेक्नोलोजी हो । यो टेक्नोलोजीमा गलत परिणाम देखिने सम्भावना नहुने वरिष्ठ मेडिकल टेक्नोलोजिष्ट घिमिरेले बताए ।

उनले भने, ‘यसबाट १३१ ब्याक्टेरिया पत्ता लगाउन सकिन्छ । माइक्रोस्कोपीले ५ हजारदेखि १० हजार व्याक्टेरिया पत्ता लगाउन सक्छ । त्यसैले अहिले जीन एक्सपर्ट सेन्टर विस्तार गरिरहेका छौँ ।’

‘तर जीन एक्सपर्ट धेरै महँगो छ । त्यसमा चाहिने कार्टिज (किट) महँगो छ । एउटा बिरामीको लागि एउटा कार्टिज लाग्छ । यो एकदमै महँगो छ । जसका कारण हामीसँग चाहेजति कार्टिज उपलब्ध छैन’, घिमिरेले थपे ।

जीन एक्सपर्ट अमेरिकाको सिफिड कम्पनीले उत्पादन गर्दै आइरहेको छ । रोगको सक्रिय अवस्था पत्ता लगाउन सबैभन्दा राम्रो र भरपर्दाे प्रविधि यसलाई नै मानिएको छ ।

एउटा परीक्षण कार्टिजलाई सरकारले २१ सयमा खरिद गरिरहेको छ । क्षयरोग विवरण केन्द्रको योजना अनुसार एक वर्षमा तीन लाख कार्टिज आवश्यक पर्छ । कार्टिज खरिदका लागि मात्रै ६० देखि ७० करोड बजेट आवश्यक पर्ने देखिन्छ ।

हुन त, माइक्रोस्कोपी प्रविधिबाट पनि क्षयरोग पत्ता लगाउन सकिन्छ । तर, यो प्रविधि विश्वासनियता कम हुनका साथै ढिलो पत्ता लाग्ने गरेको घिमिरेले बताए ।

क्षयरोग औषधि प्रतिरोधी (ड्रग रेसिसटेन्स, डीआर) र औषधिले काम गर्ने (ड्रग सेन्सेटिभ, डीएस) दुई प्रकारका हुन्छ । डीएस भनेको ‘रिफम्पिसन’ अर्थात औषधिले काम गर्ने क्षयरोग हो भने डीएस ‘रिफाम्पिसन’ अर्थात औषधिले काम नगर्ने अवस्था हो ।

यस्तो अवस्थामा जीन एक्सपर्टबाट बिरामीको नमुना परीक्षण गर्ने हो भने उसलाई औषधिले काम गर्छ या गर्दैन भन्ने एकैपटकमा पत्ता लगाउन सकिने घिमिरेले बताए ।

उनले भने,‘देशभर १२७ वटा जीन एक्सपर्ट मेसिनहरू छन् । बजेट अभाव भएका कारण मागअनुसार जीन एक्सपर्ट प्रविधिद्वारा नमुना परीक्षण गर्न गाह्रो भइरहेको छ ।’

सरकार ग्लोबल फण्डको भरमा

अहिले सरकारलाई ग्लोबल फण्डले सहयोग गरिरहेको छ । ‘ग्लोबल फण्ड’ले नेपाललाई सहयोग गर्न छाेडे क्षयरोग उन्मूलनको कार्यक्रमलाई दिगो रूपमा लैजान सक्ने अवस्था सरकारको छैन । विश्वव्यापी रूपमा टिबीको औषधि उत्पादन गर्ने कम्पनी निकै कम छन् ।

यो वर्षदेखि औषधिको मूल्य बढेका कारण जति मात्रामा औषधि खरिद गर्नुपर्ने हो त्यति सरकारले खरिद गर्न सकेको छैन । केन्द्रका लागि सरकारले बजेट छुट्याउँदै आएको छ ।

सरकारले दिने गरेको बजेटको हिसाब गर्ने हो भने कार्टिज किन्न मात्र पुग्ने केन्द्रले जानकारी गराएको छ । सरकारले अघिल्लो वर्ष ७० करोडको हाराहारीमा केन्द्रका लागि बजेट छुट्याएको थियो । त्यसमा पनि चालु आर्थिक वर्षमा ३५ प्रतिशत बजेट घटाउन सरकारले भनेको छ । जस अनुसार केन्द्रले अब ५२ करोडकाे हाराहारी बजेट पाउने छ । तर, केन्द्रको योजना अनुसार अनुमानित १ अर्ब ३० करोड औषधिका लागि मात्रै बजेट आवश्यक पर्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत १०, २०७९ ०६:२८