मानिसको जुनसुकै अङ्गमा क्षयरोग हुन सक्छ । यो संक्रामक रोग हो । क्षयरोग संसारका जुनसुकै देशमा जुनसुकै उमेरमा देखिन सक्ने भएका कारण जनस्वास्थ्य समस्याका रूपमा रहेको छ । नेपालमा पनि क्षयरोग प्रमुख जनस्वास्थ्यको समस्याका रूपमा रहेको छ । क्षयरोग लागेको अनुमान गरिएका जति व्यक्ति रोग पहिचान र उपचारका लागि अस्पताल पुग्न सकेका छैनन् । क्षयरोगप्रतिको विभेद र लान्छनाका कारण यो रोग लागेका व्यक्तिहरू रोग लुकाएर बस्ने गरेका छन्, जसका कारण बिरामी समयमै स्वास्थ्य संस्थासम्म नपुग्दा यस रोगको नियन्त्रणमा समस्या हुने गरेको राष्ट्रिय क्षयरोग नियन्त्रण केन्द्रका निमित्त निर्देशक डा. नवीनप्रसाद साह बताउँछन् । केन्द्रको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने क्षयरोगका नयाँ बिरामीको संख्या बढ्दो क्रममा देखिन्छ । के हो क्षयरोग ? यसको उपचार कस्तो छ ? उपचारमा के कस्ता चुनौती छन् ? यिनै विषयमा राष्ट्रिय क्षयरोग नियन्त्रण केन्द्रका निमित्त निर्देशक तथा छाती रोग विशेषज्ञ डा. नवीनप्रसाद साहसँग गरिएको कुराकानीः
क्षयरोग कस्तो रोग हो ?
क्षयरोग भनेको ‘माइक्रोब्याक्टेरियम ट्युबरकुलोसिस’ नामक किटाणुका कारण लाग्ने गर्छ । क्षयरोग शरीरको जुनसुकै भागमा पनि लाग्न सक्छ । तर, धेरै यो रोग फोक्सोमा लाग्ने गर्छ । क्षयरोग एउटा सरुवा रोग हो । यो निको हुने रोग हो ।
क्षयरोगका लक्षणहरू कस्ता हुन्छन् ?
क्षयरोग लाग्दा सबैले थाहा पाउने सामान्य कुरा बिरामीलाई साँझपख ज्वरो आउने, खोकी लाग्ने, खकारमा रगत देखिने, दुब्लाउँदै जाने, पसिना आउने, खाना खान मन नलाग्ने हुन्छ । यी सबै लक्षण क्षयरोगका हुन् । तर, कुन अङ्गमा क्षयरोग लागेको छ, त्योअनुसार हुन्छ । यदि फोक्सोमा क्षयरोग भएको छ भने धेरै खोकी लाग्नुका साथै खकारमा रगत देखिन सक्छ । हड्डीमा भएको छ भने हड्डीहरू दुख्ने हुन सक्छ । पाठेघरमा क्षयरोग लागेको छ र यसको उपचार समयमै नभएको खण्डमा निःसन्तानको समस्या उत्पन्न हुन्छ । बाँझोपनको प्रमुख कारणमध्ये एउटा क्षयरोगलाई पनि मानिन्छ ।
क्षयरोगका प्रकार कसरी छुट्याइन्छ ?
सामान्य भाषामा बुझिने गरी भन्नुपर्दा एउटा फोक्सोको क्षयरोग हुन्छ । जसलाई फोक्सोको क्षयरोग भन्ने गरिन्छ । अर्को फोक्सोभन्दा बाहिरको क्षयरोग हुन्छ । फोक्सोमा क्षयरोगको किटाणु देखापर्यो भने त्यो धेरै सरुवा हुन्छ । तर नसर्ने अवस्थामा दिमाग, आँखा, ग्ल्यान्ड, हड्डी, पेट, पाठेघरलगायतमा क्षयरोग भयो भने यसलाई फोक्सोभन्दा बाहिरको क्षयरोग भनिन्छ ।
सबै क्षयरोगको उपचार एउटै हो । तर, पहिचान गर्दा जुन अङ्गमा लागेको हो, त्यहीअनुसार गर्नुपर्ने हुन्छ । जस्तो कि फोक्सोमा लागेको छ भने खकार जाँच गरिन्छ भने फोक्सोबाहिरको अङ्गमा लागेको छ भने उक्त अङ्गको ‘टिस्यू’ निकालेर जाँच गरिन्छ ।
फोक्सोको क्षयरोगबाट ८० प्रतिशतभन्दा बढी मानिस पीडित छन् भने २० प्रतिशत मानिस मात्र फोक्सोभन्दा बाहिरको क्षयरोगका बिरामी छन् । फोक्सोबाहिरको क्षयरोग त्यति धेरै खतरानाक हुँदैन ।
क्षयरोगका लक्षणसँग मिल्दा लक्षण देखिए के गर्ने ?
क्षयरोगका जस्ता लक्षण देखिएका छन् भने नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा गएर जाँच गराउन अत्यन्तै आवश्यक हुन्छ । त्यस्ता व्यक्तिको खकार जाँच गरिन्छ । र, उनीहरूमा क्षयरोग हो, होइन पत्ता लगाइन्छ । क्षयरोग लागिसकेको छ भने पनि त्यसको उपचार निःशुल्क गरिएको छ । र, यसको औषधि पनि निःशुल्क नै पाइन्छ ।
कस्ता व्यक्तिलाई क्षयरोग लाग्न सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ ?
नेपालका करिब ५० प्रतिशत मानिसको शरीरमा क्षयरोगका किटाणु छन् । तर, सबैलाई रोग लाग्दैन । जसको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर छ, उनीहरूलाई नै क्षयरोग लाग्ने गर्छ । जस्तो; एचआईभीका बिरामीहरू भए ।
एकपटक क्षयरोग भइसकेका व्यक्तिहरूलाई उपचारपछि पनि दोहोरिने सम्भावना धेरै हुन्छ । औषधि सेवन गरेर निको भएको २ वर्षमा फेरि हुने सम्भावना १० प्रतिशत हुन्छ, जसले गर्दा क्षयरोग भएका व्यक्तिहरूले औषधिसँगै खानपानमा पनि निकै नै ध्यान पुर्याउनुपर्छ ।
एचआईभीका बिरामीहरूको रोगसँग लड्ने क्षमता कम हुन्छ । जसले गर्दा उनीहरूको शरीरमा क्षयरोगको संक्रमण छ भने उनीहरूमा क्षयरोग लाग्छ नै । त्यसैले कोही व्यक्ति एचआईभी संक्रमित भएको थाहा हुनेबित्तिकै उनीहरूमा क्षयरोग नलागोस् भनेर रोकथापका लागि भनेर उपचार दिने गरेका छौँ ।
तर, उनीहरूलाई क्षयरोग लागेमा जटिल खालका क्षयरोग हुने सम्भावना एकदमै धेरै हुन्छ । एचआईभी भएका व्यक्तिहरूमा क्षयरोग लागेमा विशेष खालको उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्ता बिरामी औषधिको असर पनि धेरै हुने गर्छ ।
क्षयरोगको उपचार कसरी गरिन्छ ?
सबै किसिमको क्षयरोगको उपचार गर्नुपर्छ । चाहे त्यो सर्ने अवस्थाको क्षयरोग होस् वा नसर्ने अवस्थाको, क्षयरोगको उपचार गर्नैपर्छ ।
क्षयरोग जहाँ भए पनि उक्त बिरामीले उपचार पाएन भने अर्को अङ्गमा सर्ने हुन्छ । र, अरुलाई पनि सार्न सक्ने भएका कारण उपचारको प्रक्रिया फरक हुँदैन । त्यसैले सबै प्रकारका क्षयरोगका औषधि एउटै हुन्छन् ।
औषधिप्रतिरोधी अर्थात् ड्रग रेसिस्टेन्ट (आरडी) क्षयरोगको उपचारका लागि चुनौती देखिएको हो ?
हो, यसमा औषधि प्रतिरोधी भनेको क्षयरोगको औषधिले काम गर्ने हो । कुनै पनि रोगमा औषधिले काम गरेन भने त्यहाँ अवश्य पनि चुनौती त हुन्छ नै । क्षयरोगको औषधिले काम नगर्दा बिरामीलाई अन्य औषधिको माध्यमबाट उपचार गर्ने गरिन्छ ।
चुनौती यसमा धेरै छ । यस्तो क्षयरोगमा कडा खालको किटाणु हुन्छ । शरीरमा भएका किटाणुहरू बढ्ने सम्भावना धेरै हुन्छ, यस्तो क्षयरोगमा । जसले गर्दा यसको उपचारको सफलता दर त्यति राम्रो हुँदैन । बिरामीलाई समस्या थप्न सक्छ । जटिलता थप्न सक्छ । र, मृत्यु पनि अलि बढी हुने गर्छ ।
त्यसो हो भने औषधि प्रतिरोधी क्षयरोग धेरै सर्ने अवस्थाको क्षयरोग हो ?
औषधि प्रतिरोधी क्षयरोग जसलाई हामी (डीआर) भन्ने गर्छौं, डीआर भएका व्यक्तिबाट अन्य व्यक्तिमा क्षयरोग सर्यो भने त्यो डीआर नै सर्ने गर्छ । अर्थात् संक्रमित व्यक्तिको सम्पर्कमा आएका व्यक्तिलाई डीआर क्षयरोग नै हुने गर्छ । त्यस कारण यो जटिल मानिन्छ । र, बिरामीलाई तुरुन्तै उपचारमा ल्याउनुपर्ने हुन्छ ।
क्षयरोगका बिरामीले कति समयसम्म औषधि सेवन गर्नुपर्छ ?
फोक्सोको क्षयरोग हो भने ६ महिनासम्म औषधि सेवन गर्यो भने निको हुन्छ । तर, फोक्सोबाहिरको क्षयरोग हो भने ९ देखि १२ महिनासम्म औषधि सेवन गर्नुपर्छ ।
त्यस्तै, औषधि प्रतिरोधी क्षयरोग छ भने बिरामीले करिब २ वर्षसम्म औषधि सेवन गर्नुपर्ने हुन सक्छ । एकपटक क्षयरोग भइसकेका व्यक्तिहरूलाई उपचारपछि पनि दोहोरिने सम्भावना धेरै हुन्छ । औषधि सेवन गरेर निको भएको २ वर्षमा फेरि हुने सम्भावना १० प्रतिशत हुन्छ, जसले गर्दा क्षयरोग भएका व्यक्तिहरूले औषधिसँगै खानपानमा पनि निकै नै ध्यान पुर्याउनुपर्छ ।
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत १०, २०७९ १७:५९
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
