क्यान्सरबाट बाँचेका अमेरिकी न्युरो साइन्टिस्टको लेख: के ध्यान गरेर क्यान्सर निको पार्न सकिन्छ ?

क्यान्सरबाट बाँचेका अमेरिकी न्युरो साइन्टिस्टको लेख: के ध्यान गरेर क्यान्सर निको पार्न सकिन्छ ?

A+ A A-

२३ महिनाअघि मेरो मुटुबाट अपरेसन गरेर ट्युमर निकालियो । शल्यचिकित्सकहरूले यसको अधिकांश भाग त्यहाँबाट निकाल्न सफल भए तर खुबानीको दानाजत्रो भाग भने मुटुको भित्तासँग बडो नमज्जाले टाँसिएको थियो । त्यसलाई निकाल्न सम्भव भएन ।

निकालिएको तन्तुको प्याथोलोजी रिपोर्टले सिनोभिअल सार्कोमा भनिने प्राणघातक क्यान्सरको एउटा प्रकारले मलाई आक्रमण गरेको देखायो । यसपछि मैले विकिरण र किमोथेरापि लिनुपर्‍यो । मेरो उपचार गरिरहेका क्यान्सर विशेषज्ञले उपचारपछि पनि म ६ देखि १८ महिनासम्म मात्रै बाँच्ने बताएका थिए ।

दिमागमा हिसाब गरिरहनुभएको छ भने तपाईंलाई थाहा भइसक्यो, क्यान्सरसँगको खेललाई मैले अतिरिक्त इनिङमा लगिसकेको छु । म धेरै नै भाग्यमानी साबित भएँ: मेरो पछिल्लो सिटी स्क्यानले ट्युमरको बाँकी भाग नबढेको र यसको स्वरूपमा कुनै परिवर्तन नभएको देखायो । त्यसैले, ६१ वर्षको उमेरमा मैले उपचार नहुने प्राणघातक रोग लागेको तर ठीकठाक महसुस गरिरहेको र आफ्नो श्वास्थ्यमा तत्काल कुनै चुनौती नरहेको अनौठो र बुझ्न नसकिने अवस्थामा महसुस गरिरहेको छु ।

डायग्नोसिस सुरु भएदेखि मैले अनपेक्षित रूपमा अत्यन्त धेरै चिकित्सासम्बन्धी सल्लाह पाउन थालेँ । यसमध्ये अधिकांशलाई तन-मन उपचार पद्धति (mind/body medicine) को वर्गमा राख्न सकिन्छ । क्यान्सरसँग लड्नका लागि मलाई ध्यान गर्न, श्वासप्रश्वास नियन्त्रण गर्न, प्रार्थना वा खास कसरत गर्न सुझाइएको थियो । मैले भलो चिताएर दिइएका यी सुझावको कदर गरेँ तर बायोमेडिकल अनुसन्धाताका रूपमा मैले आजसम्म गरेको कामसँग यी सुझावहरू मिलिरहेका थिएनन् । जब म यी सुझाव सुन्थेँ, तब मेरो मनभित्र आशंका सुरु भइहाल्थ्यो । वास्तवमै भन्ने हो भने जब उनीहरू तन-मन उपचार पद्धतिको प्रभावकारिताको कुरा गर्दा ऊर्जा प्रवाह र प्रत्याह्वयजस्ता अस्पष्ट र गह्रौँ शब्दहरू प्रयोग गर्थे, मलाई यो बकवास हो भन्ने लागिहाल्थ्यो ।

वैज्ञानिकजस्तै सुनिने तर अन्तत: बिम्बात्मक र मापन गर्न नसकिने संयन्त्र भएको तन-मन उपचार पद्धतिलाई कसरी बुझ्न सकिन्छ ? ऊर्जा र प्रत्याह्वयजस्ता अवधारणा भौतिकशास्त्रमा वास्तविक रूपमै हुन्छन् । तर, भौतिकशास्त्रसँग कुनै साइनो नभएको ध्यान गरेर रोगबाट छुटकारा पाउनेजस्ता कुराको व्याख्यामा त्यस्ता शब्द प्रयोगको अर्थ हुँदैन । अन्तत: यस्ता व्याख्यालाई अनुगमन वा प्रयोगबाट झुट साबित गर्न सकिँदैन र आस्थाका रूपमा बुझ्नुपर्ने हुन्छ । कतिपय मानिसहरू आस्थाको अभ्यास र अलौकिक व्याख्यासँग पूर्णत: अभ्यस्त हुन्छन् । तर, जो यसमा अभ्यस्त छैनन्, उनीहरूले तन-मन उपचार पद्धतिमा विश्वास गर्न सक्दैनन् ।

तन-मन उपचार पद्धतिको कुराले मलाई मेरो बाल्यकालमा फर्काउँछ । सन् १९७० तिर म किशोर थिएँ, त्यसबेला बुबासँग यसबारे मेरो कुरा हुने गर्थ्यो । मेरो बुबा परम्परागत पद्धतिको मनोविश्लेषक हुनुहुन्थ्यो । यस्तो पद्धतिमा बिरामीलाई आफ्नो अनुभव र महसुसका आधारमा कुराकानी गर्न उत्प्रेरित गरेर उपचार गरिन्थ्यो । म किन्टरगार्डेनदेखि कलेज पढ्नका लागि घर छोडेको दिनसम्म प्रत्येक बुधबार राति हामी सँगै बेलुकीको खाना खान्थ्यौँ । खाना खाँदा बुबाको र मेरोबीचमा धेरै विषयमा कुरा हुन्थ्यो, जसमा बुबाले उपचार गरिरहेका बिरामीमा आइरहेको सुधार पनि पर्थ्यो ।

गफ गरेर पनि डिप्रेसन, एन्जाइटी वा यन्त्रणा कसरी ठीक हुन सक्छ भनेर मलाई अचम्म लाग्थ्यो । बुबा भन्नुहुन्थ्यो, 'गफ गरेर गरिने उपचारले राम्ररी काम गर्छ । यसले गर्ने काम अस्पष्ट र ऐरेगैरे खालको होइन, यसले त सूक्ष्म रूपमा दिमागको चाल परिवर्तन गरेर उपचार गर्ने हो ।'

यसैगरी, बुबाको व्याख्या हुन्थ्यो- ध्यान, प्रार्थना वा कसरत पनि मनोचिकित्सामा प्रभावकारी हुन्छन् । उनीहरूले पनि अलौकिक शक्तिको माध्यमबाट यसको उपचार गर्ने होइन । जैविक रूपमा मानिसको दिमागमा परिवर्तन ल्याएर उपचार गर्ने हो । बुबासँगका यस्ता कुराकानीले १५ वर्षे ठिटोको दिमाग चकित खान्थ्यो । यसैले मलाई न्युरो साइन्टिस्ट बन्ने लक्ष्य छान्न मद्दत गर्‍यो ।

साँच्चै भन्ने हो भने स्नायु विज्ञान छनोट गर्नुको पछाडि चिकित्सामा व्यवहारले गर्ने हस्तक्षेपको जैविक कारण बुझ्ने उद्देश्य थियो । छद्म-वैज्ञानिक व्याख्यामा भनिने कुराहरू सत्य नभए पनि तन-मन उपचार पद्धतिका केही दाबीहरू एकदमै सत्य छन् ।

उदाहरणका लागि श्वासप्रश्वासको नियमनले कष्टकर दुखाइ नियन्त्रण गर्न सहयोग पुग्छ भन्ने अवधारणालाई लिनुहोस् । यो कुरा ठीकै लाग्छ । केही गम्भीरतापूर्वक गरिएका अध्ययनहरूले पनि यसलाई सही ठहर्‍याएका छन् । र, अझै महत्वपूर्ण कुराचाहिँ श्वासप्रश्वास नियमनबाट कष्टसाध्य दुखाइ कम गर्न कुन संयन्त्रले कसरी काम गर्छ भन्ने बुझ्न अलौकिक शक्तिको सहारा लिइराख्नुपर्दैन ।

गफ गरेर पनि कसरी डिप्रेसन, एन्जाइटी वा यन्त्रणा कसरी ठीक हुन सक्छ भनेर मलाई अचम्म लाग्थ्यो । बुबा भन्नुहुन्थ्यो, 'गफ गरेर गरिने उपचारले राम्ररी काम गर्छ । यसले गर्ने काम अस्पष्ट र ऐरेगैरे खालको होइन, यसले त सूक्ष्म रूपमा दिमागको चाल परिवर्तन गरेर उपचार गर्ने हो ।'

उदाहरणका लागि, दिमागमा भएका परिपथले हाम्रो श्वासप्रश्वास नियन्त्रण र अनुमगन गरिरहेको हुन्छ भन्ने हामीलाई थाहा भइसकेको छ । यो परिपथ दिमागको अरू क्षेत्रसम्म पनि फैलिएको हुन्छ, जसले दुखाइलाई नकारात्मक भावसहित पुर्‍याउँछ भन्ने पनि थाहा भइसकेको छ । यसबारे विस्तृतमा सबै कुरा बुझ्न सकिँदैन भने पनि श्वासप्रश्वासको केन्द्रबाट भावात्मक दुखाइको केन्द्रमा विद्युतीय संकेतहरू पठाई यसमा हुने गतिविधि कम गर्न सकिन्छ र यसरी स्वासप्रश्वास नियमनमार्फत दुखाइको महसुस कम हुन्छ भन्ने परिकल्पनालाई वैज्ञानिक रूपमा परीक्षण गर्न सकिन्छ ।

तर, दुखाइ महसुसको यो प्रयोगले तन-मन उपचार पद्धतिको उपयोगिता बुझ्न सघाउने कुरा हो त ? अन्तत: दुखाइको महसुस दिमागमा हुने हो । त्यसैले हामी दिमागमा कस्तो धारणा बनाउँछौँ वा दिमागले कसरी व्यवहार गर्छ भन्ने कुराले यसलाई प्रभावित पार्छ भन्ने बुझ्न गाह्रो छैन ।

मस्तिष्कबाहिर हुने सम्भावित प्राणघातक बिरामीलाई कसरी लिने त ? ध्यान गरेर र श्वासप्रश्वास नियमनमार्फत क्यान्सरको फैलावटलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ? यसको संक्षिप्त जवाफ हो, हामीलाई थाहा छैन । तर, विस्तृत र रोचक जवाफचाहिँ यस्तो कसरी सम्भव छ भन्ने कुरा तार्किक र परीक्षण गर्न सकिने कुरा हो ।

एउटा सम्भावित जीव वैज्ञानिक व्याख्या कुनै प्रकारका संकेत दिमागबाट शरीरको क्यान्सर कोषिकाहरूमा पठाउने हो भने यो सम्भव छ भन्ने हुन सक्छ । मस्तिष्कले शरीरसँग संवाद गर्ने भनेको स्नायु रेसाहरूमार्फत हो, जसले मस्तिष्कबाट शरीरका विभिन्न भागमा विद्युतीय संकेतहरू प्रवाह हुने मार्गका रूपमा काम गर्छन् । यसको बदलामा यी रेसाहरूले न्युरो ट्रान्समिटर सूक्ष्म कणहरू छोड्छन् । (मस्तिष्कले रक्त प्रवाहमा हुने सूक्ष्म कणहरूमार्फत पनि शरीरसँग संवाद गर्न सक्छ ।)

केही प्रकारका क्यान्सरहरूले स्नायु रेसा पनि प्राप्त गर्छन् भन्ने कुरा केही वर्षयता हामीले थाहा पाएका छौँ, जो मस्तिष्कमा उत्पन्न हुन्छन् र एकपछि अर्को स्नायुमा यात्रा गरिरहने इलेक्ट्रोकेमिकल संकेतमार्फत शरीरमा प्रवाह हुन्छन् । यसमा फोक्सो, प्रोस्टेट, छाला, स्तन र प्याङ्क्रियाज तथा ग्यास्ट्रोइन्टेस्टियल (आन्द्रा) प्रणालीमा हुने क्यान्सर पर्दछन् । ट्युमरमा स्नायु रेसाको प्रवेशले प्राय: क्यान्सर फैलाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । यदि तपाईंको क्यान्सरमा स्नायु रेसा प्रवेश गरेको छ भने तपाईंको क्यान्सरमा सुधारको अवस्था खराब हुन्छ । यद्यपि, स्नायु रेसा विभिन्न प्रकारका हुन्छन् र त्यसमध्ये केहीले क्यान्सरको फैलावटलाई सुस्त बनाउँछन्, केहीले भने कुनै प्रभाव पार्दैनन् ।

ट्युमरको फैलावटलाई प्रभावित पार्ने प्रवेशको कोषीय र त्यसभन्दा साना कणहरूको संयन्त्र बुझ्ने कुरा अनुसन्धानको आकर्षक क्षेत्र हो । किंगस्टनको क्वीन्स विश्वविद्यालयमा रहेको सेबस्टियन तालबोट प्रयोगशालाको भर्खरै प्रकाशित रिपोर्टअनुसार प्राय: स्नायु रेसामार्फत मेलानोमा प्रवेश गरेको हुन्छ, जसले गोप्य रूपमा रसायन प्रसारण गर्दछ । सीजीआरपी भनिने यो मिश्रणले विशेष प्रकारको प्रतिरोधात्मक कोषमा काम गर्छ र ट्युमरसँग लड्ने क्षमता राख्छ ।

परीक्षणका लागि मेलोनामायुक्त मुसामा यी स्नायु रेसाहरू निष्क्रिय पारियो । स्नायु रेसाहरू निष्क्रिय पार्नाले सीजीआरपीको उत्सर्जन रोकियो । मेलोनामाको फैलावट र वृद्धि धेरै मात्रामा कम भयो र मुसाको जीवनरक्षादर तीन गुणाले बढ्यो । यसको अर्थ यी स्नायु रेसाहरूको विद्युतीय गतिविधिमा अवरोध सिर्जना गरेमा प्रतिरोधात्मक कोषहरूलाई क्यान्सर कम गर्न सहयोग पुग्छ । यो र यस्ता अरू प्रयोगहरूबाट आउने नतिजाले क्यान्सर उपचारको सुधार र विकासमा मद्दत पुर्‍याउँछ ।

यो र यस्तै अरू अनुसन्धानका नतिजाहरूले क्यान्सर थेरापिको विकास निश्चित भएको देखाएका छन् । यसले उपचार नभए पनि बिरामीको स्वास्थ्य राम्रो बनाउने र आयु लम्ब्याउने निश्चित छ । तर, यसका लागि विभिन्न प्रकारका क्यान्सरमा ती सूक्ष्म कणहरूको संयन्त्रले कसरी काम गर्छ भन्ने बुझ्न गम्भीर अनुसन्धान आवश्यक हुन्छ । कुनै पनि स्नायुमा आधारित थेरापिहरू अहिले भइरहेका शल्यक्रिया, विकिरण, केमोथेरापि र इम्युनोथेरापिजस्ता उत्कृष्ट उपचार पद्धतिहरूको साथमा हुनेछ ।

मेरा लागि ट्युमरमा स्नायु फाइबरको प्रवेश र क्यान्सरको फैलावटमा यसको भूमिका तन-मन उपचार पद्धतिमा एउटा रोचक अवधारणाको परिकल्पना (Hypothesis) हो । ध्यान, कसरत र श्वासप्रश्वास नियमन अथवा प्रार्थनाजस्ता व्यवहारको अभ्यासमार्फत खास किसिमका क्यान्सरको फैलावट कमजोर पार्न वा यसलाई घटाउन सकिन्छ भने सम्भवत: ट्युमरमा प्रवेश गर्ने स्नायु कोषहरूको विद्युतीय गतिविधि परिवर्तन गरेर पनि यस्तो गर्न सकिन्छ । यो अवधारणा तपाईंले अपेक्षा गरेभन्दा भिन्न हुन सक्छ तर यसलाई मानिस र प्रयोगशालाका मुसा दुवैमा परीक्षण गर्न सकिन्छ ।

म आश्चर्यमा छु, यो परिकल्पना मेरो आफ्नै अवस्थासँग पनि पो सम्बन्धित छ कि ? मेरो ट्युमरको बाँकी रहेको अंशमा स्नायु रेसाहरूको प्रवेशले प्रभाव पारेको थियो कि थिएन र थियो भने कस्तो प्रकारका स्नायु रेसाहरू थिए भन्ने हामीलाई थाहा छैन । यदि यस्तो हो भने, मेरो हकमा उत्सुकतासँगै जोडिएको आशावादिताजस्ता दिमागी गतिविधिका कारण मेरो क्यान्सरको फैलावट रोकिएको हुन सक्छ । कुनै अलौकिक कारणबाट नभएर ट्युमरमा प्रवेश गर्ने स्नायु रेसाहरूमा हुने विद्युतीय गतिविधि परिवर्तनमार्फत यस्तो भएको हुनुपर्छ । जे भए पनि मैले प्राप्त गरेको जीवनको अतिरिक्त इनिङ साँच्चिकै आनन्दमय छ ।

(डेभिड जे. लिन्डन अमेरिकाको प्रसिद्ध स्कुल अफ मेडिसिन, जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयमा स्नायु विज्ञानका प्राध्यापकका रूपमा कार्यरत छन् । न्युयोर्क टाइम्समा प्रकाशित उनको यस लेखलाई रोहेज खतिवडाले अनुवाद गरेका हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत ९, २०७९ २०:१७