परीक्षाले विद्यार्थीभन्दा बढी शिक्षा प्रणाली जाँच्ने गर्छ

A+ A A-

यस वर्षको शैक्षिकसत्रको अन्त्यतिर आइपुग्दा धेरै विद्यालयहरूमा परीक्षा चल्दैछ । एसईई परीक्षा एक हप्तापछि सुरु गर्ने तयारी छ । कक्षा १२ को परीक्षा पनि अर्को महिना सञ्चालन गर्ने कार्यतालिका छ । गत वर्ष कक्षा १२ मा झण्डै ५१ प्रतिशत विद्यार्थी असफल अर्थात् ‘नन ग्रेडिङ’मा सूचीकृत भए । एसईई परीक्षामा लाखौँ विद्यार्थी असफल भएको घोषणा भयो । विश्वविद्यालयका परीक्षाहरूमा पनि ठूलो संख्यामा विद्यार्थी असफल ठहरिन्छन् । असफलताको ‘ट्याग’ विद्यार्थीले मात्र लगाउनुपर्छ ।

देशको शिक्षा हाँक्ने र सञ्चालन गर्ने निकाय र पद्धति पनि असफल भएकोबारे कमै मात्र बहस हुने गरेको छ । ठूलो संख्यामा विद्यार्थी असफल हुनुको अर्थ शिक्षा मन्त्रालय असफल भएको हो । शिक्षा मन्त्रालय हाँक्ने मन्त्री र नीति बनाउने त्यहाँका कर्मचारी असफल भएका हुन् । विश्वविद्यालयका पदाधिकारी असफल भएका हुन् । राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड असफल भएको हो । विद्यालय शिक्षा सञ्चालन गर्ने अधिकार पाएको स्थानीय निकाय असफल भएको हो । पाठ्यक्रम असफल भएको हो । शिक्षणको तौरतरिका असफल भएको हो । परीक्षाले विद्यार्थीको स्तर मात्र जाँच गर्दैन । शिक्षाको नीति, पाठ्यक्रम, शिक्षण विधि, परीक्षा स्वयम्‌को पनि जाँच गरेको हुन्छ । धेरै विद्यार्थी असफल हुनु र परीक्षामा पास भएका विद्यार्थीले पनि केही गर्न नसक्नुको सन्देश शिक्षा प्रणाली असफल छ, यसलाई बदल भनेको हो ।

तैपनि दशकौँअघिदेखिको शिक्षा प्रणाली आज पनि कायम छ । उही प्रक्रिया दोहोर्‍याएर फरक परिणाम हासिल हुन सक्दैनथ्यो, भएन । शिक्षा लिनेदिने यही प्रक्रिया कायम राख्दासम्म सफल हुने विद्यार्थीको संख्या बढ्ने छैन । सिर्जनात्मक, गरिखान सक्षम, देशमै केही गर्ने आँट बोकेका व्यक्तिको विकास हुने संख्या बढ्ने छैन ।

परीक्षामुखी शिक्षाले ध्वस्त पारेको प्रतिभा

हामीकहाँ किताबका परिभाषा, तिथिमिति, इतिहास, तथ्यांक रटान गर्न सक्यो/सकेन भन्ने जाँच्न तीनघण्टे परीक्षाको बन्दोबस्त छ । परीक्षामा सिर्जनात्मक प्रश्न कम र घोकेको जाँच्ने खालका प्रश्न बढी सोधिन्छन् । परीक्षापछि प्रदान गरिने अंकले मानव मस्तिष्कलाई ‘बिकाउ माल’मा परिणत गरिदिएको छ । बजारीकरणले मानवको प्रतिभा, क्षमता र हैसियत अंकमा कैद गरिदिएको छ । मानिसको सामाजिक, मानसिक, संवेगात्मक, भाषिक, आलोचनात्मक चेत, प्रश्न सोध्ने, उत्तर खोज्ने, अनुसन्धान र आविष्कार गर्न मद्दत गर्ने शिक्षाका विश्वव्यापी मूल्य मान्यताको अभ्यासमा विश्व लाग्दै गर्दा हाम्रो शिक्षा अर्कोतिर छ ।

नेपाली विद्यार्थीले एक वर्षको अन्तरालमै कक्षा १० र १२ मा तीनघण्टे राष्ट्रिय परीक्षाको आतंकको सामना गर्नुपरिरहेको छ । यति छोटो समयमा ठूलो तामझामका साथ राष्ट्रियस्तरका परीक्षा सञ्चालन गर्नाले शिक्षालाई परीक्षामुखि बनाउन थप बल पुर्‍याएको छ । यति मात्रै होइन, हरेक कक्षा वर्षको अन्तिमतिर आउने परीक्षाको मियोवरिपरि घुमिरहेका कारण शिक्षा परीक्षाको पिँजडामा कैद भएको छ । समय लगाएर प्रयोगात्मक कक्षा, सिर्जनात्मक गतिविधि, फिल्ड भिजिट, अनुशासन र श्रेयस्कर जीवन जिउन सिकाउनमा विद्यालयले समय दिन आनाकानी गर्दैछन् । विद्यालय, शिक्षक र विद्यार्थीको सफलताको मानक त्यही तीनघण्टे परीक्षा भएको छ । त्यस परीक्षामा जुन शिक्षण संस्थाबाट राम्रो अंकका साथ धेरै विद्यार्थी उत्तीर्ण हुन सक्छन्, त्यही संस्था ‘राम्रो’ कहलिएको छ ।

विद्यालयको सम्पूर्ण ध्यान शिक्षाको गुदीमा पुगेर शिक्षण क्रियाकलाप गराउने हैन, परीक्षाको गन्तव्यतिर छ । विश्वविद्यालयका कक्षा अनुसन्धान र आविष्कारउन्मुख हैन, मार्कसिट प्रदान गर्ने उद्देश्यमा आधारित छन् । यसले सम्पूर्ण विद्यार्थीलाई घोक्ने मेसिनमा परिणत गरिदिएको छ ।

शिक्षाले विद्यार्थीको रुचि, क्षमता र सीपको विकासमा पटक्कै ध्यान दिएन । शिक्षाको उद्देश्य मार्कसिटमा राम्रो अंक देखाइदिएर जागिर खान सजिलो पार्ने अभिप्रायबाट प्रेरित छ । जहाँ शिक्षाको लक्ष्य नै व्यक्तिलाई जागिर बनाउनुमा छ । त्यही शिक्षाबाट व्यक्ति बेरोजगारीको चरम समस्या छ ।

हाम्रो परीक्षामा सबै खालका विद्यार्थीका लागि एउटै खालको प्रणाली प्रयोग गर्छाैं । यो तरिका सबै विद्यार्थीका लागि उपयुक्त नहुन सक्छ । पानीमा जाँच लिँदा चरा असफल हुन्छ, हावामा जाँच लिँदा माछा असफल हुन्छ ।

शिक्षण संस्थाले मस्तिष्कमा केही सूचना बोकेका जनशक्ति मात्रै उत्पादन गरे । विद्यार्थीले शिक्षाको नाममा २५ वर्ष ध्वस्त भएको त्यतिबेला चाल पाउँछ, जतिबेला मास्टर्स सकेको तन्नेरीले ३० हजारको जागिर भेट्न दर्जनौँ ठाउँमा आवेदन हाल्छ, अन्तर्वार्ता दिन्छ र असफल हुन्छ ।

यस्तो समस्याका बीच ढिलै भए पनि काठमाडौं महानगरपालिकालगायत केही स्थानीय निकायले कक्षा ८ देखि नै विभिन्न शीर्षकका सीपमूलक तालीम सञ्चालन गर्ने तयारी गर्ने सुनिएको छ । यो एक राम्रो कदम हो । यसले शिक्षालाई परीक्षामा मात्रै सीमित नराखी जीवनसँग जोड्न र सीपमूलक बनाउन केही हदसम्म टेवा पुर्‍याउन सक्छ ।

गोजीबाट दिइन्छ प्रयोगात्मक परीक्षाको अंक

शिक्षा व्यवहार वा प्रयोग र परीक्षणसँग जोडियोस् भन्ने ध्येयका साथ प्रयोगात्मक अंक छुट्याइएको हो । माध्यमिक तहमा गणितबाहेक सबै विषयमा प्रयोगात्मक कक्षा/परीक्षाका लागि अंक छुट्याइएको छ । नियमित रूपमा प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन गरेर विद्यार्थीले प्रदर्शन गर्न सकेको खुबीलाई जसरी मापन गर्नुपर्ने हो, त्यो भइरहेको छैन ।

प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन गर्न समय अलिकति बढी लाग्छ । प्रयोगशालाहरूको व्यवस्था हुनुपर्छ । शिक्षकले पनि पर्याप्त तयारी गर्नुपर्छ । सैद्धान्तिक परीक्षाका चटारोमा यी सबै कुराहरूलाई बेवास्ता गरिएको छ । प्रयोगात्मक कक्षाको महत्त्वमाथि शिक्षक पनि आवश्यक मात्रामा प्रशिक्षित छैनन् भने विद्यालयमा स्रोत र साधनको पनि अभाव छ । त्यति मात्रै होइन, पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक पर्याप्त प्रयोगात्मक शिक्षा दिने गरी तयार गरिएका छैनन् । यी सबै कुराले प्रयोगात्मक कक्षा छायामा परेको छ ।

प्रयोगात्मक अंक शिक्षकको गोजीबाट हाल्ने अंक हो भन्ने आमबुझाइ छ । त्यसैले एक दिन पनि प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन नगरेको विद्यालयले सबै विद्यार्थीको प्रयोगात्मक अंकमा ‘पूर्णाङ्क’ दिएर पठाउँछन् । एसईईदेखि उच्च तहमा विद्यार्थीले प्रयोगात्मक कक्षाको अभ्यासबिना नै झण्डै पूर्णांक पाइहाल्छन् ।

विश्वविद्यालयका प्रयोगात्मक कक्षा पनि कामचलाउ खालका छन् । प्रयोगात्मक कक्षाले विद्यार्थीलाई अनुसन्धान, आविष्कार र खोजका लागि हौसला दिन्छ । प्रयोगशालाभित्रै संसारका महान् आविष्कारहरू जन्मिने गर्छन् । तर, हाम्रा शिक्षालयले यी कार्यलाई महत्त्वहीन ठानेका छन् । सैद्धान्तिक सूचनाको रटान गराएपछि परीक्षामा अंक ल्याइहाल्छन् भन्ने बुझाइ छ । यसले संसारमाझ देखापर्न सक्ने नेपाली महान् प्रतिभाहरू कक्षाकोठामा अस्ताएका छन् ।

परीक्षा केही हो तर सबै चीज होइन

हामीले सञ्चालन गर्ने परीक्षाले स्मृतिको मापन गर्छ । यस्तो परीक्षामा असफल हुने विद्यार्थीको अर्थ यो होइन कि स्मृति गर्न नसक्ने सबै विद्यार्थी लद्दु हुन् । बरु सिर्जनात्मक र प्रतिभाशाली व्यक्तिमा स्मृति गर्ने योग्यता नभेटिन सक्छ वा उसले त्यसमा कनै रुचि नदेखाउन सक्छ । त्यसैले त अल्बर्ट आइन्सटाइन भनिरहन्थे, 'स्कुलमा पढिसकेका कुरा बिर्सिसकेपछि जे बाँकी रहन्छ, त्यो नै शिक्षा हो ।' यो तथ्य पनि विद्यार्थीलाई बताउन सकियो भने परीक्षामा असफल हुँदैमा हीनताबोध गर्ने र आत्महत्यासम्म गर्न पछि नपर्ने विद्यार्थीको संख्या रोक्न सकिन्छ ।

बिल गेट्सले हार्वर्ड कलेज छोडे । मार्क जुकरबर्गले पनि कलेज त्याग गरे । अब्राह्म लिङ्कनले ३ वर्ष मात्रै स्कुल पढे । एडिसनले केही महिना मात्रै स्कुल पढे । यो सूची धेरै लामो हुन सक्छ । यसको अर्थ परीक्षामा असफलताको अर्थ मान्छे नै अयोग्य भन्ने हुँदैन । बरु त्यस्ता व्यक्तिमा अरु प्रतिभा लुकेको हुन सक्छ । प्रत्येक विद्यार्थी फरक छन् । तिनीहरूको क्षमता, प्रतिभा र गतिशीलता फरक छ । तर, हाम्रो परीक्षामा सबै खालका विद्यार्थीका लागि एउटै खालको प्रणाली प्रयोग गर्छाैं । यो तरिका सबै विद्यार्थीका लागि उपयुक्त नहुन सक्छ । पानीमा जाँच लिँदा चरा असफल हुन्छ, हावामा जाँच लिँदा माछा असफल हुन्छ ।

त्यसैले हाम्रो परीक्षा प्रणालीले व्यक्तिभन्दा पनि शिक्षा प्रणालीको बढी जाँच गरेको हुन्छ । त्यसलाई ‘फिडब्याक’ दिएको हुन्छ । यसलाई यसैअनुरुप लिनुपर्ने हो । परीक्षाले असफल देखाएका व्यक्तिलाई ‘फेल’ को ट्याग लगाइदिनुको सट्टा प्रतिभाको पहिचान र त्यसको विकासमा सहयोग गर्दा नै विद्यार्थीप्रति न्याय हुन सक्छ । समाजमा तिनीहरूले बढी योगदान दिन सक्छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत १०, २०७९ ०८:३७