पुँजीवादको नवीनतम संस्करण : निगरानी पुँजीवाद

A+ A A-

अमेरिकी लेखक निल पोस्टम्यान (१९३१–२००३) ले आफ्नो किताब टेक्नोपोलीमा जब कुनै प्रविधिले मानव समाजमा आफ्नो प्रभाव देखाँउन थाल्छ, सबैभन्दा पहिले यो अनियन्त्रित हुने र यसले नैतिक आधारबिनाको संस्कृति सिर्जना गर्ने तर्क गरेका थिए । तर, किताबको मूल आशय भनेको प्रविधिले कुनै पनि दार्शनिक तटस्थता कायम नगर्ने र हरेक प्राविधिक विकासका साथ मानिसहरूको आफ्नो व्यक्तिगतदेखि राजनीतिक मूल्य–मान्यतासम्म परिर्वतन गर्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्था सिर्जना गर्ने उल्लेख गरेका थिए ।

सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण तर्क भनेको कुनै पनि प्राविधिक विकासले मानव सभ्यतामा सानो तबरको योगदान मात्र गर्दैन कि यसले जहिले पनि आमूल परिवर्तन गर्नेछ भन्ने विचार हो । यो तर्क हेर्ने हो भने हाम्रो व्यक्तिगत, सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक दर्शनहरूलाई प्रश्न गर्नुपर्ने अवस्था चैँ पक्कैै भएकै हो । तर, यो कार्य त्यति सरल भने पक्कै छैन ।

यद्यपि, अहिलेको पुँजीवादलाई कसरी हेर्ने भन्ने बहस सुरु भएको छ । यो दृष्टिकोणलाई ठोस रूपमा भने अर्का अमेरिकन लेखक सुशोना जुबोफले आफ्नो किताब (द एज अफ सर्भिलियन्स क्यापिटलिज्म) मार्फत प्रस्ट पार्न खोजेकी छिन् ।

सर्भिलियन्स क्यापिटलिज्म अर्थात् निगरानी पुँजीवाद विश्व इतिहासको पहिलोपटक मूलत: विगत दुई दशकदेखि गोप्य ढंगले नयाँ अर्थ–व्यवस्थाको रूपमा अघि बढिरहेको छ । मूलत, यो प्रणाली इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिहरूको विकासका क्रममा भएको हो । मानव समाजको विडम्बना भनौँ, एकतर्फ यो प्रविधिले मानव जीवनमा क्रान्तिकारी ढंगले योगदान गरिरहेको छ । तर, अर्कोतर्फ भने यसले हामी मानिसको सबैभन्दा शक्तिशाली पक्ष हाम्रो आधारभूत अधिकार स्वतन्त्र ढंगले सोच्न पाउने अधिकारलाई पनि कुण्ठित गर्दै मानिसहरूको निर्दयी ढंगले शोषण गरिरहेको छ । जसलाई विश्व विद्वान्‌हरूले निगरानी पुँजीवाद अर्थात् सर्भिलियन्स क्यापिटलिज्मको अभिन्न अंगको रूपमा लिएका छन् ।

मूलत: यो एक शताब्दीमा हामीले प्राविधिक रूपमा तीनवटा पुँजीवादका रूप देख्यौँ– औद्यौगिक, व्यवस्थापकीय र वित्तीय पुँजीवाद । अब भने हामी ‘निगरानी पुँजीवाद’ को सामना गर्दैछौँ । जसको मूलभूत उद्देश्य भनेको हामीलाई हरदम निगरानीमा राख्नु हो । त्यस निगरानीअन्तर्गत हामीले इन्टरनेट प्रयोग गर्दा, हाम्रो लगभग सबै कुरा– हामी कहाँ थियौँ, हामीले के पढ्यौँ, हामीले के क्लिक गर्‍यौँ, हामीले कसलाई सम्पर्क गर्‍यौँ, हामीले के लेखेका छौँ वा बोलेका छौँ पर्छन् । इन्टरनेट दुनियाँमा हाम्रा सबै खालका क्रियाकलाप रेकर्ड र विश्लेषण गरी हामी प्रयोगकर्ताबाट नि:शुल्क रूपमा लिएर तेस्रो पक्ष (पूर्वानुमान बजार अर्थात् विज्ञापनदाता) लाई ठूलो रकममा हस्तान्तरण गरी टेक कम्पनीहरूले निगरानी राजस्व अर्थात् सर्भिलियन्स रेभिन्यु बढाउन प्रयोग गरिरहेका छन् ।

निगरानी पुँजीवादकै प्रारूप भनौँ, डाटा सुरक्षाको अवस्था अहिले संसारभरि दयनीय अवस्थामा छ । अहिलेको अवस्थामा आफ्नो डाटा सुरक्षित राख्छु वा छ भन्नु ठूलो भ्रम हुन जान्छ ।

सन् २०१३ मा अमेरिकी राष्ट्रिय सुरक्षा एजेन्सीद्वारा सर्वसाधारणदेखि विश्वको उच्च पदमा आसीन व्यक्तिहरूको गोपनीयता कसरी दुरूपयोग गरिरहेका छन् भन्ने मुद्दा बाहिर आउँदा विश्वभरि ठूलो विवाद सिर्जना भएको थियो ।

यो अवस्था कति दर्दनाक हुँदैछ भन्ने कुरा अर्को विश्व चर्चित घट्ना फेसबुक–क्याम्ब्रिज एनालिटिका काण्डले उजागर गरेको थियो । मानिसहरूका व्यक्तिगत डाटाहरूको दुरूपयोग कुन हदसम्म गर्न सकिन्छ भन्ने नजिर स्थापना भएको थियो । यो घटनामा फेसबुकले तत्कालीन राष्ट्रपति उम्मेदवार ट्रम्पको अभियानका लागि काम गर्ने क्याम्ब्रिज एनालिटिकाका अनुसन्धानकर्तालाई ८ करोड ७० लाख फेसबुक प्रयोगकर्ताको डाटा खुलासा गरेको अभियोग लागेको थियो । जसले अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावी नतिजामा प्रत्यक्ष प्रभाव पारिएको विश्लेषण थियो ।

यसले निगरानी पुँजीवादको रूप कसरी लिइरहेको छ भनेर हेर्ने हो भने हामीले कोभिडकालको आर्थिक घटना क्रमलाई पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ । कोभिड महामारीले गर्दा विश्वको अर्थतन्त्रमा ठूलो मन्दी छाएको थियो । संसारका मानिसहरू आफ्नो रोजगारी गुमाएर हातमुख जोड्न मुस्किल परिरहेको विकराल अवस्था थियो । तर, अर्कोतर्फ भने विश्वका ठूला टेक कम्पनीहरू जस्तै; अमेजन, एप्पल, गुगल र फेसबुकलगायतले २४० अर्ब अमेरिकी डलर नाफा मात्र कमाउन सफल भएका थिए ।

जुनै हालतमा पनि नाफा भन्ने संकल्प बोकेका टेक कम्पनीहरू महामारीको बेला पनि नाफाकै पछाडि दौडिरहे । कोभिड महामारीमा सामान्य औषधि उपचारबाट विमुख मानिसहरूसामु एप्पलले आफ्नो घडीको छैटौँ संस्करण बजारमा उपलब्ध गराउँदै थियो, जसले मानिसहरूको रगतको अक्सिजनको मात्रा नाप्न र निगरानी गर्न सक्थ्यो । तर, विडम्बना भनौँ, यसको अनुसन्धान र अध्ययन सञ्चालन गर्न भने अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो नाफामुखी स्वास्थ्य बीमा कम्पनीहरूमध्ये एक इर्विन एण्ड एन्थमको लगानीमा (क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयअन्तर्गत) सिएटल फ्लुलसँग साझेदारी गरेको थियो ।

निगरानी पुँजीवाद अहिले मूलत: व्यक्तिगत डाटा संकलन गर्दै यसको कमोडिफिकेसनमार्फत अहिलेको पुँजीवादले नाफा कमाउने तौरतरिकालाई भनिन्छ । यसमा सर्वसाधारणको स्थान, फोन सम्पर्क, मुटुको दर र रगतमा अक्सिजनको स्तर आदि समावेश हुन्छ । यो सबै टेक कम्पनीहरूले हामीले प्रयोग गर्ने यन्त्रहरूमार्फत निगरानी गरिरहेका हुन्छन् । टेक्निकल रूपमा हेर्दा सामान्यजस्तो देखिए पनि यसको प्रयोग जसरी भइरहेको छ, त्यो निकृष्ट त छँदै छ, मानिसहरूको राजनीतिक भविष्य एक प्रकारले अन्धकारमय हुने जनाउ गर्छ । जब मानिसहरूको स्वतन्त्र ढंगले सोच्न र काम गर्न सक्ने अधिकार कुण्ठित हुन्छ, जब कुनै कप्पनी मानव व्यवहारको भविष्यवाणी र परिमार्जन गर्न ल्याकत राख्छ भने यो पक्कै पनि शुभ संकेत हैन ।

अहिलेसम्म निगरानी पुँजीपतिहरू बिनालगानी कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोगकर्ताहरूको डाटाबाट पर्याप्त आम्दानी गर्दै नयाँ आर्थिक मोडलको संरचना खडा गरिरहेका छन । योसँगै निगरानी पुँजीवादको अर्को पक्ष भनेको यो एउटा राजनीतिक अधिनायकवादजस्तै हो । यसलाई प्रारम्भिक चरणमा कसैले आकार लिँदै गरेको र लिन सक्छन् भन्ने आकलन गर्न सक्दैन भन्ने हो ।

यस्तै, जुबोफको पुस्तकमा भएको निगरानी पुँजीवादको सैद्धान्तिक रूप हाम्रो जीवनमा हेर्ने हो भने हामी निगरानी पुँजीवादको एउटा माध्यम हौँ भन्ने पुष्टि भएको छ । जस्तै, जब हामी गुगलमा सर्च इन्जिनहरू, सोसल मिडिया प्लेटफर्महरू, वाइफाइ, मोबाइल फोनहरू र अन्य इन्टरनेट दुनियाँमा हुन्छौँ, यही समयमा टेक कम्पनीहरू प्रयोगकर्ताको मिहिन ढंगले जानकारी राख्ने गर्छन् । अन्तत, यो सबै डाटाबाट हामी कस्तो प्रकारको व्यक्ति हौँ भन्ने निराकरण गरिन्छ । त्यसअन्तर्गत हाम्रो प्रोफाइल बनाइएको हुन्छ ।

जब मानिसहरूको स्वतन्त्र ढंगले सोच्न र काम गर्न सक्ने अधिकार कुण्ठित हुन्छ, जब कुनै कप्पनी मानव व्यवहारको भविष्यवाणी र परिमार्जन गर्न ल्याकत राख्छ भने यो पक्कै पनि शुभ संकेत हैन ।

यो प्रोफाइलको उद्देश्य भनेकै विभिन्न विज्ञापनदातालाई बेचेर मुर्दीकरण (मोनिटाइज) गर्नु हो । यो मोडल यति लाभदायक देखियो कि गुगलको सिको गर्दै अहिले हरेक सामाजिक सञ्जालले– कम्पनीको फाइदाको लागि प्रयोग गरिरहेका छन् । यो मोडल अहिले निगरानी पुँजीवादको एउटा अभिन्न अंग भएको छ । साथै, अहिलेको प्राविधिक युगको नयाँ आर्थिक व्यवस्थाको रूपमा काम गरिरहेको छ । जुन व्यवस्था वर्तमान समयको सबैभन्दा नाफामूलक बजार हो ।

जब गुगलले सन् २००१ मा निगरानी पुँजीवादतर्फ यात्रा तय गरेको थियो । उसको राजस्व ८६ मिलियन अमेरिकी डलर थियो; २००२ मा ३४७ मिलियन; २००३ मा १.५ विलियन र २००४ मा ३.५ विलियन राजस्व संकलन भएको थियो । यो उपलब्धि निगरानी बजार सुरुवात भएपछि चार वर्षको अन्तरालमा भएको हो । जहाँ राजस्व ३ हजार ५९० प्रतिशतले वृद्धि भएको थियो ।

यो सामान्य बजार नियम र आर्थिक नीतिले यसरी कुनै पनि कम्पनीको राजस्व वृद्धिदर अपेक्षा गरेको हुँदैन । यो एउटा दृष्टिकोणले आर्थिक रूपमा चमत्कार नै थियो । तर, यो चमत्कार एउटा कपटपूर्ण षड्यन्त्रमार्फत सुरुवात भएको थियो । जुन षड्यन्त्र प्रयोगकर्ताहरूको शोषणमा आधारित छ । यसलाई निगरानी पुँजीवादको भाषामा 'बिह्याविरियल सरप्लस' भन्ने गरिन्छ । यसले मानिसहरूले विभिन्न परिस्थितिहरूमा के गर्नेछन् भन्ने भविष्यवाणी गरी अन्त्यमा मानिसहरूको भविष्य नै परिवर्तन गर्ने ल्याकत राख्छ ।

यस्तै, जुबोफले सरल, सभ्य र शक्तिशाली भाषामा गुगलले अग्रणी भूमिका खेल्दै; जसरी २०औँ शताब्दीमा हेन्री फोर्डले पुँजीवादको जन्म दिए; त्यसरी नै अहिले गुगलले नयाँ प्रकारको निगरानी पुँजीवादको जन्म दिएको तर्क गरेकी छिन् । उनका अनुसार निगरानी पुँजीवाद पुँजीवादभन्दा पनि अति समस्याग्रस्त र खतरनाक रहेको जनाएकी छिन् । योसँगै यिनीहरूको प्राविधिक उद्योगमा मात्र प्रभुत्व नभई समग्र विश्व अर्थतन्त्रमै नियन्त्रण हुँदै गइरहेको देखिएको छ ।

निगरानी पुँजीवाद यति धेरै जटिल छ कि यसले शोषण प्रत्यक्ष गर्छ । तर, जिम्मेवार भन्ने अप्रत्यक्ष रहन्छ । जस्तैः हामीले औद्योगिक पुँजीवादको समस्यालाई मध्यनजर गरेर विश्लेषण गर्ने हो भने यो दुई वर्गको संघर्षमा आधारित थियो । उत्पादनका साधनहरूमा स्वामित्व राख्ने पुँजीपति र कामदार । यो प्रणालीको सबल पक्ष भनेकै पुँजीपति र श्रमिकबीच एक प्रकारले तालमेल चाहिन्थ्यो । यसमा ग्राहकहरूको पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्थ्यो । तर, निगरानी पुँजीवादमा डाटा उत्पादनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने प्रयोगकर्ताहरू तेस्रो अंगको रूपमा हुन्छन् । तर, प्राविधिक रूपमा तेस्रो पक्षजस्तो देखिने डाटा दलालहरू भने टेक कम्पनीका लागि निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । किनकि यिनीहरू निगरानी राजस्वका लागि एकअर्काका परिपूरक हुन् ।

यो अवस्थामा निगरानी पुँजीपतिहरूले आफ्ना ग्राहकहरू, प्रयोगकर्ताहरूभन्दा पनि विज्ञापनदातालाई ठान्छन् । अझ जति राजस्व संकलन गर्ने गरेका छन्, त्यसको ठीक उल्टो मेसिनलाई मुख्य जिम्मेवारी दिँदै सानो संख्यामा मानिसहरूलाई रोजगारी दिएका छन् । यो अवस्था कसरी आयो भन्दै गर्दा जुबोफ ऐतिहासिक, राजनीतिक र आर्थिक परिस्थितिहरूलाई मध्ययनजर गर्दै यो व्यक्तिवाद र नवउदारवादको टकरावको रूपमा पहिचान गर्न सफल भएकी छिन् ।

उनको सबैभन्दा ठूलो आपत्ति भनेकै निगरानी पुँजीवादले गर्ने कार्यशैलीमाथि हो । यसको सबैभन्दा उल्लेखनीय कुरा भनेको यसको गति र आत्मविश्वास हो । अहिले गुगलजस्ता कम्पनीहरूले डाटा र गोपनीयताको सन्दर्भमा चलिआएको सामाजिक मान्यता र मापदण्डको ठीक उल्टो दिशामा डोर्‍याइरहेका छन् । जसरी यसले बिनाअनुमति, बिनाक्षतिपूर्ति अर्बौं मानिसहरूको सूचना स्वामित्व लिन्छ र आफ्नै सम्पत्तिमा परिणत गर्छ, यसले एक प्रकारले संसारमा डाटा औपनिवेशिक युगको सरुवात भएको जस्तो पनि भान हुन्छ । इतिहासमा औद्योगिक पुँजीवादलाई नै उपनिवेश युगको एउटा महत्त्वपूर्ण कारक मान्ने गरिन्छ ।

त्यस्तै, पुँजीवादी समाजमा जसरी सर्वहारा र बुर्जुवा वर्गको छुट्टै समाज छ, त्यसरी नै निगरानी पुँजीवादको समयमा पनि सूचना हुने र नहुनेको समाज छुट्टै हुने निश्चितप्राय: छ । सूचनाले नै भविष्यमा शक्तिको निर्धारण गर्दैछ । यो पृष्ठभूमिमा भविष्यमा निगरानी पुँजीवादको उदय अपरिहार्य देखिन्छ । यस सन्दर्भमा हाम्रो चुनौती भनेको डिजिटल भविष्यमा मानव भविष्य हराउने हो कि भन्ने हो ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत १, २०७९ ०७:४३