महिला प्रधानाध्यापक, जसले बनाए नमुना विद्यालय

A+ A A-

‘स्कुल बिग्रने भयो अब । हेड सर भएको भए धेरै काम गर्न सक्थ्यो होला,’ २०७१ सालमा काठमाडौं बालुवाटारस्थित पञ्चकन्या आधारभूत विद्यालयको प्रधानाध्यापक हुँदै गर्दा विनिता रञ्जितमाथि धेरैले तितो टिप्पणी गरेका थिए । ‘महिलाले काम गर्न सक्दैनन् भन्ने ठूलाे जमात थियो तर अहिले ९० प्रतिशत कम भएको छ,’ रञ्जितले भनिन् ।

काम गर्न सक्दैन भनेर हेयले हेर्नेलाई कामले जवाफ दिएकी छिन् उनले । ‘काम बोल्यो म बोल्नै परेन,’ उनले आफ्नो अनुभव सुनाइन् । २०४५ सालबाट उनले यही विद्यालयबाट अध्यापन सुरू गरेकी थिइन् । २०६४ मा सहायक प्रधानाध्यापक भएकी उनले २०७१ सालमा स्कुलको नेतृत्व सम्हालेकी थिइन् ।

‘यही विद्यालयबाट यात्रा सुरू गरेको हो, ३२ वर्ष बित्यो,’ उनले भनिन् । उनले नेतृत्व लिँदा विद्यालय अस्तव्यस्त थियो । शिक्षक साथीहरूको साथ पाउनै उनलाई गाह्रो भयो । ‘शिक्षक साथीसँग हातेमालो गर्न एक वर्ष लाग्यो,’ उनी भन्छिन्, ‘कामको बाँडफाँट गरेपछि विस्तारै शिक्षक, समुदाय र विद्यालय व्यवस्थापन समितिको साथ सहयोग पाएँ ।’

प्रधानाध्यापक विनिता रञ्जित ।

तीन मन्त्र, जसले विद्यालय नमुना बन्यो

कठिन परिस्थितिका बीच प्रधानाध्यापक रञ्जितले विद्यालय सुधारका लागि तीन मन्त्र बुनिन् । पहिलो विद्यालयलाई पारदर्शी बनाउने दोस्रो सहकार्यमा काम गर्ने र तेस्रो कामको विभाजन गर्ने सूत्र बनाइन् उनले ।

‘एक्लैले काम गर्न सकिँदैन, टिमवर्कमा गर्ने हो । कामको विभाजन गरी शिक्षकलाई जिम्मेवारी दिँदा विद्यालयमा सुधार आयो,’ उनी भन्छिन्, ‘यसले विद्यालय मेरो हो भन्ने भावना शिक्षकमा जाग्यो ।’

३ सय विद्यार्थी अध्ययनरत उक्त विद्यालय अहिले नमुना विद्यालय बनेको छ । ‘काठमाडौं महानगरकै उत्कृष्ट विद्यालय बनेको छ,’ उनी भन्छिन्, ‘स्मार्ट विद्यालय बनाएका छौँ । प्रविधिबाट कक्षा सञ्चालन हुन्छ । शिक्षकलाई ल्यापटप छ । विद्यार्थीलाई अडियो भिडियोबाट पढाइन्छ ।’

लेखेर पढेरभन्दा देखेर विद्यार्थीले छिटो सिकेको अनुभव सुनाउँछिन् उनी । ‘प्रविधिले शिक्षण सिकाइको प्रभावकारिता बढेको छ । उत्तीर्ण प्रतिशत र कक्षामा विद्यार्थीको नियमितता बढेको छ,’ उनी भन्छिन्, ‘हिजोआज महिला पारदर्शी हुन्छन् भन्ने छाप परेको छ ।’

विद्यालयमा बालबालिका र अभिभावक पनि महिला प्रधानाध्यापक भएकोमा ढुक्क हुने गरेको बताउँछिन् उनी । ‘म्याम हुनुहुन्छ भनेर अभिभावक ढुक्क र सुरक्षित अनुभव गर्नुहुन्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘महिलाले पनि हामी गर्न सक्छौँ भन्ने आत्मबल देखाउनुपर्छ ।’

०००

प्रधानाध्यापक गीता काफ्ले ।

महिला नेतृत्वकाे विद्यालय अब्बल

नक्सालस्थित नन्दी माध्यमिक विद्यालयकी प्रधानाध्यापक गीता काफ्लेलाई पनि समन्वय गर्न गाह्रो हुन्छ भनेर प्रश्न उठाएका थिए । ‘धेरैले विश्वास गरेकै थिएनन्,’ उनी भन्छिन्, ‘पुरुषलाई गर्न सक्छ भनेर पत्याउने तर महिलालाई नपत्याउने स्थिति थियो । एक्लैले गर्न सक्ने होइन, सहकार्यमा काम गर्दा सफल हुने हो ।’ विगतका प्रअको अनुभवबाट प्रेरणा लिएर विद्यालयको नेतृत्व लिएकाे उनी बताउँछिन् ।

उनी २०७२ सालमा प्रधानाध्यापक हुँदा भूकम्पले विद्यालय तहसनहस बनेको थियो । विद्यालय कसरी सञ्चालन गर्ने भन्ने चुनौती थियो काफ्लेलाई । ‘भवन क्षत्‌विच्छेत् बनेको थियो । रणाकालीन भवन थिए,’ उनी भन्छिन्, ‘अहिले भवन राम्रो बनाएका छौँ । अहिले देख्दा फरक महसुस गर्न सकिन्छ ।’

उनकै नेतृत्वमा भूकम्पपछि विद्यालयको पुनःनिर्माण भयो । ‘अहिलेको समयमा महिला प्रअले चलाएको विद्यालय धेरै राम्रो भएको छ, ‘नेतृत्व गर्ने अवसर मिल्यो भने महिलाले गर्न सक्छन् ।’ काममा लगाव, सहकार्य र समयको व्यवस्थापन गरेर आफूले विद्यालयलाई यहाँसम्म ल्याएको उनी बताउँछिन् । ‘महिला आफैँले कमजोर छु कि भन्ने सोच राख्नुहुन्न । अवसर पाउँदा पछि हट्नु हुन्न,’ उनी भन्छिन् ।

०००

प्रधानाध्यापक कुमारीकमला राई ।

अनि फेरियो विद्यालयको मुहार

‘प्राइभेट हो कि सामुदायिक विद्यालय ?’ बौद्ध महांकलस्थित जनकल्याण माध्यमिक विद्यालय पुग्नेहरूले प्रधानाध्यापक कुमारीकमला राईलाई प्रश्न गर्छन् ।

विद्यालयको संरचना देख्दा धेरैलाई निजी विद्यालयजस्तो लाग्छ तर सामुदायिक विद्यालय हो यो । ‘कक्षा कोठामा स्मार्ट बोर्ड छ । कम्प्युटर इन्जिनियरिङको कक्षा हुन्छ । तातो चिसो पानी आउँछ,’ उनी भन्छिन्, ‘बनाउनुपर्ने संरचना केही पनि बाँकी छैन ।’

उनी पनि २०७२ सालमा विद्यालयको प्रधानाध्यापक बनेकी हुन् । विनाशकारी भूकम्प गएकै वर्ष प्रअ भएकाले उनलाई पनि विद्यालयको संरचना बनाउनुपर्ने चुनौती थियो । तर सबैको साथ सहयोग र समन्वयमा उनले भवन बनाउन सफल भइन् । ‘भूकम्पले सबै भत्किएको थियो । अहिले राम्रो बनाएका छौँ,’ उनले भनिन् ।

२८ वर्षदेखि कार्यरत उनी हाल २५ सय विद्यार्थीको अभिभावक बनेर विद्यालयको नेतृत्व गरिरहेकी छिन् । ‘पेसागत इमानदारिता हुनुपर्छ । सबैसँग समन्वय गरेर काम गर्दा सफल हुने रहेछ,’ उनी भन्छिन् ।

बिहानदेखि बेलुकासम्म उनी विद्यालयमै हुन्छिन् । अधिकांश समय उनी विद्यालयलाई नै दिन्छन् । ‘मन्त्रालय चलाउन सजिलो होला विद्यालय चलाउन धेरै गाह्रो छ । अहोरात्र खटियो भने मात्र राम्रो हुन्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीको कारण परिवर्तन सम्भव भएको हो ।’

०००

प्रधानाध्यापक रिता तिवारी ।

सरकारी जागिर सोचिनन्

रिता तिवारी डिल्लीबजारस्ति पद्यकन्या माध्यमिक विद्यालयकको प्रधानाध्यापक बनेको ९ वर्ष भयो । महिलाले गर्न सक्दैनन्, नेतृत्वमा जान हुँदैन, मानसिकतालाई उनले चिरेकी छिन् । उनको नेतृत्वमा विद्यालयको मुहार फेरिएको छ ।

‘भूकम्पले भवन भत्किएको थियो, नयाँ बनेको छ । दिवा खाजाको कार्यक्रम ल्याएको छ । विद्यालयमा धेरै परिवर्तनको ढोका खुलेको छ,’ उनी भन्छिन् ।

उनी अध्यापनलाई सरकारी जागिरको रुपमा नलिई काम गर्छिन् । ‘यो सरकारी जागिर होइन । समुदायका धेरै मानिसले हेरिरहेको हुन्छ । घरपरिवारलाई जस्तै समय दिनुपर्छ । म गर्न सक्छु भन्ने हुनुपर्छ । सबैलाई मिलाएर लैजान सक्ने क्षमता हुनुपर्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘हरहिसाबमा परादर्शी हुनुपर्छ । स्कुललाई कस्तो बनाउने भन्ने भिजन हुनुपर्छ ।’

०००

प्रधानाध्यापक डा. जानुका नेपाल ।

नेतृत्वमा आउन महिलालाई चुनौती

‘हेड सर को हुनुहुन्छ ? तपाईं हेडर सर हो र ?,’ काठमाडौं नीलबाराही माध्यमिक विद्यालयकी प्रधानाध्यापक डा. जानुका नेपाललाई बारम्बार यस्ता प्रश्न आउँछन् ।

‘पुरुषप्रधान समाज छ । परम्परागत सोचले महिलालाई अझै स्वीकार गरेको अवस्था छैन,’ उनी भन्छिन् । उनी प्रधानाध्यापक भएको १६ वर्ष भयो । यो अवधिमा धेरैपटक उनले यी प्रश्नको सामना गर्नुपरेको छ ।

तर, डटेर उनी विद्यालयको सुधारमा अगाडि बढिन् । उनले विद्यालयमा पढाउन सुरु गर्दा १ सय विद्यार्थी थिए । तर, उनले नेतृत्व लिएपछि १ हजार बढी विद्यार्थी छन् ।

‘नेतृत्वमा आउन चुनौती छ । महिलालाई नेतृत्वमा देख्न नचाहने र पुरुष नै ल्याउन पाए हुन्थ्यो भन्ने समाज छ,’ उनी भन्छिन् । राज्यको नीतिमा महिला प्राथमिकतामा परे पनि कार्यान्वयन भने हुने नगरेको अनुभव उनी सुनाउँछिन् ।

‘महिला नेतृृत्वमा स्वस्फूर्त आउँदा सफल भएका छन् । महिलाको दोहोरोतेहोरो जिम्मेवारी हुन्छ । पुरुषको भन्दा बढी कर्तव्यनिष्ठ भएर महिलाले काम गर्छन् । नियमित विद्यालय जाने । समन्वयको क्षमता पनि राम्रो हुन्छ,’ उनी भन्छिन् ।

महिला प्रधानाध्यापकले हाँकेका विद्यालयहरूको शैक्षिक गुणस्तर पनि राम्रो भएको दाबी उनको छ । ‘विद्यार्थीको सिकाइ उपलब्धि बढेको छ । अन्तर्मनदेखि लागेपछि महिला लागेको लाग्यै गर्छन् । निस्कन चाहँदैनन् । आफ्नो घर र विद्यालयमा केही फरक हुँदैन,’ उनी भन्छिन्, ‘यसरी काम गर्दा विद्यार्थी, अभिभावक, शिक्षक, व्यवस्थापन समिति सबै खुसी हुनुहुन्छ ।’

०००

कति छन् महिला प्रधानाध्यापक ?

नेपालमा हाल ३४ हजार ३ सय ६८ वटा विद्यालय छन् । अधिकांश विद्यालयमा प्रधानाध्यापक पुरुष नै छन् । कति महिला छन् भन्ने यकिन तथ्यांक सरकारसँग छैन । यद्यपि, काठमाडौंमा भने १७ जना महिला प्रधानाध्यापक रहेको बताउँछिन् महिला शिक्षा समाजकी अध्यक्षसमेत रहेकी प्रधानाध्यापक नेपाल ।

हाल २ लाख ८० हजार ७ सय ६५ शिक्षक कार्यरत छन् । जसमा सामुदायिक विद्यालयमा ६८ हजारु ५ सय ३९ र निजीमा ४० हजार ९ सय १० महिला शिक्षिका छन् । शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार पुरुष र महिला शिक्षकको आनुपात क्रमश: ६१.०२ र ३८.९८ प्रतिशत छ । शैक्षिकसत्र २०७७ मा ६०.५ र ३९.५ प्रतिशत थियो ।

पछिल्लो वर्षहरूमा कुल शिक्षकमा महिला शिक्षकको संख्या बढुदै गएको छ । तर, माध्यमिक तहमा भने न्यून छ । आधारभूत तहमा कुल महिला शिक्षकको अनुपात शैक्षिकसत्र २०७७ मा ४६.६ प्रतिशत रहेकोमा शैक्षिकसत्र २०७८ मा ०.१ प्रतिशतले कमी भई ४६.५ प्रतिशतमा झरेको छ ।

माध्यमिक तहमा शैक्षिकसत्र २०७७ मा २०.७ प्रतिशत रहेकोमा शैक्षिकसत्र २०७८ मा ०.३ प्रतिशतले कमी आई २०.४ प्रतिशत महिला शिक्षक रहेका छन् ।

पितृसत्तात्मक चेतको उपज

महिला प्रधानाध्यापक कम हुनुमा पितृसत्तात्मको चेतको उपज ठान्छन् अधिकारकर्मीहरू । ‘पितृसत्तात्मक सोचले महिला प्रधानाध्यापकको संख्या कम भएको हो,’ शिक्षक महासंघकी अध्यक्ष कमल तुलाधर भन्छिन्, ‘महिलाले नेतृत्व गर्न सक्दैनन् भन्ने अविश्वास छ । लैङ्गिक विभेद छ ।’

तर, संविधानको धारा ३८ मा महिलाको हक उल्लेख गरिएको छ । उक्त धाराको उपधारा १ मा प्रत्येक महिलालाई लैंगिक भेदभावबिना समान वंशीय हक हुने भनिएको छ । त्यसैको उपधारा ४ मा राज्यका सबै निकायमा महिलालाई समानुपातिक समावेशी सिद्धान्तका आधारमा सहभागी हुने हक हुने उल्लेख छ ।

095046690334881892_6184350931623797_6200787129272000974_n1678286768.jpg

तर, अझै पनि विद्यालयको नेतृत्वमा पुरुषकै हाबी छ । ‘कानुनमा लैंगिक विभेद गर्न नपाइने छ । कार्यान्वयन भएको छैन । संविधानमा लेखेर मात्र हुँदैन । मानिसको हृदयबाट परिवर्तन भयो भने मात्र महिला नेतृत्वमा आउन सक्छन्,’ उनी भन्छिन् । अर्को कारण महिलाले महिलालाई नसघाएको अनुभव सुनाउँछिन् अध्यक्ष तुलाधर ।

शिक्षा मन्त्रालयका प्रवक्ता दीपक शर्मा स्थायी शिक्षकबाट प्रधानाध्यापक छनोट हुने भएकाले महिला प्रअको संख्या कम भएको बताउँछन् । ‘लामो समयसम्म स्थायी शिक्षक हुन्छन् । स्थायीबाट प्रधानाध्यापक बनाउने हो । एक वर्ष स्थायी भएपछि ३० वर्षसम्म रहने भएकाले महिला प्रअ कम भएको हो,’ उनी भन्छन्, ‘महिला शिक्षकको संख्या कम छ तर पछिल्ला वर्षहरूमा बढ्दै गएको छ ।’

प्रकाशित मिति: बुधबार, फागुन २४, २०७९ १७:४८