जघन्य अपराधमा बालबालिका बढेकाे-बढ्यै, यातनागृहजस्ता भए बाल सुधारगृह

A+ A A-

एक वर्षअघि १० फागुन २०७८ मा जिल्ला अदालत बैतडीले एक जना १७ वर्षीय किशोरलाई जघन्य अपराधमा दोषी ठहर गर्दै १२ वर्ष जेल सजायको फैसला गर्‍यो । २१ माघ २०७७ मा बैतडीकी १७ वर्षीया नाबालिका भागरथी भट्टको बलात्कारपछि हत्या भएको थियो । सोही जघन्य अपराधमा ती किशोरलाई दोषी ठहर गर्दै उनलाई कैद सजाय सुनाएको हो । किशोर हाल डोटीको बाल सुधारगृहमा कैद सजाय भोगिएरहेका छन् ।

बाल मस्तिष्कमै जघन्य अपराधको अंकुरण भएर बालसुधारगृह पुग्ने उनी एक्ला भने होइनन् । कारागार व्यवस्था विभागको तथ्यांकअनुसार, हाल देशभरका ८ बाल सुधारगृहमा कुल १ हजार १६० बालबालिका राखिएको छ । ५ सय ४६ जना बालबालिका विभिन्न अपराधमा संलग्न भएको पुष्टिपछि अदालतको आदेशपछि बाल सुधारगृहमा राखिएको छ । त्यस्तै, ६ सय १४ जना बालबालिका पुर्पक्षका लागि थुनामा छन् ।

१८ वर्ष उमेर नपुगेका दोषी ठहर भए वा पुर्पक्षका लागि थुनामा पठाउँदा बाल सुधारगृहमा राख्नुपर्ने नियम छ । सोही नियमअनुसार उनीहरूलाई बाल सुधारगृहमा राखिएको हो । बालबालिकासम्बन्धी ऐन, २०७५ अनुसार, कानुनको विवादमा परेका बालबालिकालाई सुधारका लागि बाल सुधारगृहमा राख्नुपर्ने उल्लेख छ ।

सुधारगृहमा रहेका बालबालिकाहरू हत्या, बलात्कार, लागुऔषध ओसारपसार, वन्यजन्तु तस्करी र मानव बेचबिखनजस्ता जघन्य अपराधमा संलग्न भएका छन् ।

महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयअन्तर्गत कारागार व्यवस्थापन विभाग र शैक्षिक कार्यक्रम (युसेप) नेपालले बाल सुधारगृहको व्यवस्थापन गर्दै आएको छ । हाल भक्तपुर, मोरङ, कास्की, बाँके, मकवानपुर, डोटी, पर्सा र रूपन्देही गरी ८ जिल्लामा बाल सुधारगृह सञ्चालनमा छन् ।

तीमध्ये सबैभन्दा बढी भक्तपुर बाल सुधारगृहमा २ सय ७४ बालक र ३९ बालिका छन् । त्यस्तै, मोरङको सुधारगृहमा २ सय १५ बालका राखिएका छन् । बाँकेको बालसुधार गृहमा १ सय २ कैदी र १ सय २७ थुनुवा राखिएको छ । बाँकेमा भने क्षमताभन्दा कम कैदीबन्दी राखिएको छ । कारागारमा २२८ जना कैदीबन्दी छन् । तर, कारागारको क्षमता भने २५० जनाको छ । कास्कीको बाल सुधारगृहमा ४२ बालिका कैदी र ४६ थुनुवा छन् ।

पर्साको बालसुधार गृहमा १८ कैदी र १ सय १६ थुनुवा राखिएको छ । तर, उक्त कारागारको क्षमता भने ६० जनाको रहेको छ । त्यस्तै, रुपन्देहीको बाल सुधारगृहमा ३५ कैदी र ३६ थुनुवा राखिएको छ । डोटीको बाल सुधारगृहमा ४२ जना बालक राखिएको छ । मकवानपुरको बाल सुधारगृहमा ६६ जना राखिएको छ । यसको क्षमता भने ३० जनाको रहेको छ ।

यातनागृह बन्दै सुधारगृह

प्रहरी प्रधान कार्यालयको पछिल्लो तीन आर्थिक वर्षको तथ्यांकले अपराधमा बालबालिकाको संख्या बढ्दो मात्रामा नदेखाए पनि जघन्य प्रकृतिका अपराधमा भने उनीहरूको संलग्नता धेरै देखाएको छ । पछिल्लो तीन वर्षमा २ हजार ८ सय ७३ जना बालबालिका अपराधमा संलग्न रहेको प्रहरीको तथ्यांकमा छ ।

तीमध्ये ठूलो हिस्सा जघन्य अपराधको छ । सबैभन्दा धेरै किशोरलाई बलात्कारको अभियोग लागेको छ । प्रहरीका अनुसार तीन वर्षमा ६ सय ८९ जना बालक बलात्कारको आरोपमा पक्राउ परेका छन् । जुन कुल अपराधको २४ प्रतिशत हो । जबर्जस्ती करणी उद्योगमा १ सय ७८ बालबालिका संलग्न रहेको देखिन्छ । यो कुल अपराधको ६ प्रतिशत हो । त्यस्तै, कर्तव्य ज्यान मुद्दामा ८१ जना संलग्न छन् । जुन कुल अपराधको २ प्रतिशत हुन आउँछ ।

बलात्कारबाहेक बालयौन दुराचार, चोरी, लागुऔषध कारोबारसम्मका जघन्य अपराधमा समेत बालबालिकाको संलग्नता देखिनु दु:खद कुरा रहेको प्रहरी प्रवक्ता डीआईजी पोषराज पोखरेलको भनाइ छ ।

झस्काउने अर्को पक्ष के छ भने अपराधमा सामेल हुने यस्ता बालबालिकाको संख्या बर्सेनि बढिरहेको छ । तर, बालबालिका राख्ने सुधारगृह भने यातनागृह बन्दै गएका छन् । हाल सञ्चालनमा रहेका आठवटा सुधारगृहको कुल क्षमताभन्दा तेब्बर बालबालिका राखिने गरेको छ ।

सबैभन्दा बढी बालबालिका रहेको भक्तपुर सुधारगृहको क्षमता बालकका लागि १ सय र बालिकाका लागि १० छ । तर, सुधारगृहमा बालकको संख्या २ सय ७४ र बालिकाको संख्या ३९ छ । त्यस्तै, मोरङमा ५० जना बालिकाको संख्या रहेकोमा हाल २ सय १५ बालक राखिएको छ ।

कस्तो हुन्छ सुधारगृह ?

कच्चा उमेरका बालबालिका अपराधमा संलग्न भए पनि उनीहरूलाई सही बाटोमा लगाउन सकिन्छ भन्ने उद्देश्यसहित छुट्टै बाल सुधारगृहमा राखिन्छ । अन्य कैदीसँगै जेलमा राख्दा किशोरवयको मस्तिष्कमा झनै खतरनाक अपराधको बीजारोपण हुन सक्ने जोखिम भएकाले समेत नाबालिगहरूलाई छुट्टै राखेर सुधार्ने ध्येय राखिएको हुन्छ ।

बाल सुधारगृह अन्य कैदीबन्दी राखिएको कारागारजस्तो हुँदैन । सुधारगृहभित्र रहेका बालबालिकालाई शिक्षा, खेलकुद, योग, ध्यान, ब्यायामसँगै जीवनोपयोगी सीप तथा तालिमको व्यवस्था गरिनुपर्ने हुन्छ । तर, हाल राखिएको बालसुधार गृहमा राखिएका बालबालिकाले भने परामर्श नै नपाउने गरेको बाल सुधारगृह मोरङका समाजसेवी सरोज निरौलाले बताए ।

‘बालबालिकाहरू अरुको लहैलहैमा लागेर विभिन्न अपराध गर्न पुग्छन् । तर, अहिले सुधारगृहमै क्षमताभन्दा बढी बालबालिका रहेका कारण सबै कुराको अभाव नै छ,’ निरौलाले भने ।

मनोविद् पदम जोशी भने अपराधमा संलग्न बालबालिकालाई निरन्तर परामर्श गरेर सुधार्न सकिने बताउँछन् । ‘बालबालिका अरुको लहैलहैमा लागेर नै विभिन्न अपराध गर्न पुग्छन् । उनीहरूलाई समयमै उचित परामर्शको आवश्यकता हुन्छ । अपराध गरेका बालबालिकालाई सुधारगृहमै मनोविद्हरूको आवश्यकता पर्छ । त्यो सुविधा राख्नैपर्छ,’ उनले भने ।

कारागार व्यवस्था विभागका सूचना अधिकारी रामचन्द्र शिवकोटीले पनि बाल सुधारगृहमा क्षमताभन्दा बढी बालबालिका रहेको स्वीकार गरे । ‘यो विभागले गर्ने कुरा होइन, सरकारले नै बजेट उपलब्ध गराएर व्यवस्थापन गर्ने हो । अहिले कारागारदेखि बाल सुधारगृहको अवस्था नै क्षमताभन्दा दोब्बर छ,’ शिवकोटीले भने ।

बाल सुधारगृहमा रहेका बालबालिकालाई सरकारले प्रतिव्यक्ति दैनिक ७ सय ग्राम चामल र ६० रुपैयाँ दिने गरेको छ । त्योबाहेक वर्षको दुई जोर लुगा, दुई वर्षमा एक जोर बिस्तारा र वर्षमा एकपटक ३ सय रुपैयाँ चाडपर्व खर्च उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन १९, २०७९ २०:०८