‘अहिलेको पुस्तासँग समयचेतको अभाव छ’

A+ A A-

राजन मुकारुङको स्थापित परिचय हो, लेखक, साहित्यकार । तर उनी अचेल आफूलाई लेखक मात्रै होइन, अभियन्ता पनि भन्छन् ।

‘सिर्जनशील अराजकता’ जस्तो जब्बर साहित्यिक अभियानका संस्थापक मुकारुङ एक हिसाबले ‘बाग साहित्यकार’ हुन् । हरेक प्रकारका सत्ता र मान्यतासँग भिड्नु उनको ‘सौख’ हो ।

जवाफमा पनि प्रश्न घोल्नु उनको मौलिकता हो । प्रश्नप्रेमी मुकारुङसँग शिलापत्रकर्मी सागर चन्दले जवाफको अपेक्षा गरेका छन् ।

‘नयाँ पुस्ताका लेखकसँग समयचेत भएन’ भन्ने आरोप छ । खासमा समयचेत भनेको के हो ? यसलाई के कुराले निर्धारण गर्छ ?

हामी बाँचिरहेको बखतको अर्थशास्त्र वा राजनीति शास्त्र नै समयचेत वा समकालीन चेतना हो । हाम्रो सामाजिक, सांस्कृतिक जीवन र यसमा आएका संक्रमणको बोध हुनु नै समयचेत हो ।

हाम्रो समाजको प्रगतिको बाधक के हो त ? वा के कुराले बाधा, व्यवधान खडा गरेको छ ? भन्ने कुरा थाहा पाएर पनि त्यसविरुद्ध प्रश्न गर्न सकिरहेका छैनन् नयाँ पुस्ताका लेखक ।

त्यसैले जसले आजको समयलाई प्रश्न गर्छ, ऊ समकालीन चेतसँग नजिक भयो । जो प्रश्न गर्न सक्दैन अथवा प्रश्नबाट भाग्छ, त्यो समकालीन चेतभित्र पर्दैन ।

समकालीन चेतको बहुआयामिक बुझाई पनि छ । अनेकौ विचारधारा छन्, ती विचारधारासँगको डिस्कोर्समा अहिलेको लेखक कति सहभागी हुन्छ ? अहिलेको अवस्था सिर्जना हुनुमा हिजोदेखिका के–कस्ता मान्यताले काम गरेका छन् ? ती मान्यताहरुले आज कति प्रभाव पारिरहेका छन् त ? भन्ने विषयमा लेखक सचेत नहुँदासम्म उसमा सिर्जनात्मक, आलोचनात्मक चेत आउँदैन ।

प्रश्न गर्न सहज छैन । प्रश्न गरेकै कारण मान्छेको छाक बन्द हुन सक्छ । यस्तो परिवेशमा नयाँ पुस्ताले कसरी प्रश्न गर्न सक्छ ?

हो, जीवनमा अनेकन समस्या छन् । रोजागरीदेखि छाक टार्नेसम्मका कुरामा आजको पुस्ता अप्ठेरो महसुस गर्छ । त्यसैले त प्रश्नबाट टाढा रहन्छ ।

तर, प्रश्न गर्नबाट भाग्नु हुँदैन् । साहस, तागत र उर्वरता हुने समय भनेकै युवा अवस्था हो । यतिबेला पनि नभिडे कहिले भिड्ने ? प्रश्न उठाउनुपर्ने समयमा समेत प्रश्न उठाउनुहुन्न भने कहिले प्रश्न गर्ने ? र, कहिले जवाफ पाउने ? कहिले समाजको बोध गर्ने ? समाज परिवर्तनको आन्दोलन/अभियानमा कहिले सहभागी हुने ?

अहिलेका युवालाई आफूसँग ठूलो ज्ञान छ भन्ने भ्रम छ । मेरो हत्केलामै संसार छ भन्ने भ्रम छ । हत्केलाको मोबाईल सेटमा संसार पढिरहेको छु भन्ने भ्रम छ ।

त्यो भ्रमले आफ्नै वरपर उठिरहेका मुद्धा र मुद्धालाई ओझेल पार्ने काम गरिरहेको छ । अझ दमन गर्ने काम भइरहेको छ । यस्ता विषयमा नयाँ पुस्ता किन किन चनाखो हुन नसकेको ? किन लेख्न नसकेको ?

हामी बजारहल्लाको पछि कुद्ने भयौं । बजारहल्लाको पछि कुद्नु भनेको जिम्मेवारीबाट भाग्नु हो ।

तपाईंलाई लेखकबाट अभियन्ता बन्न खोजेको भन्ने आरोप छ । स्वीकार्नुहुन्छ ?

लेखकका आफ्नै च्वाईस हुन्छन् । आ–आफ्नै स्वाद हुन्छन् । म आफूलाई सामाजिक जीवनका समस्या र समाजसँगको सापेक्षता भन्दा पर राख्नै सक्दिनँ ।

हाम्रो समाजमा सदियौंदेखिका उत्पीडन छन् । सामाजिक विभेदका जब्बर मानक निर्माण गरिएका छन् । ती मानकले हाम्रो मस्तिष्कमा डेरा जमाएका छन् । हाम्रो परिवर्तन र अग्रगामी दिशालाई यस्ता मानकले थुनछेक गरिरहेका छन् । रोकेका छन् ।

यस्ता मानक र मान्यतालाई हाम्रो लेखनका माध्यमबाट पनि र कहिलेकाहीं लेखक नभएर भौतिक रुपमा पनि अभियान नै चलाउनुपर्ने अवस्था आँउछ । त्यसकारण म लेखक पनि हुँ र अभियन्ता पनि हुँ ।

प्रत्येक सिर्जनात्मक मान्छे समाजको जराबिना, समाजलाई नटेकिकन कसरी अगाडि जान सक्छ र !

आफू वरिपरिको समाज र आफूले भोगिरहेको समय बुझ्न विश्वविद्यालयका पुस्तकालय धाउनु पर्दैन । संसारको सबैभन्दा ठूलो विश्वविद्यालय त आफूले बाँचिरहेको समाज हो । यहाँबाट जीवन नियाल्ने हो । यहींबाट मौलिक ज्ञान निर्माण गर्ने हो ।

समाजमा बाँचिरहेका मान्छेका अप्ठेराहरुलाई, बाध्यताहरुलाई पहिचान गर्ने हो । अनि ती बाध्यता किन, कसरी र सिर्जना गरिए ? भन्ने विषयमा प्रश्न गर्ने हो । गर्नै पर्छ ।

समाज नै सबथोक हो भन्नुहुन्छ । तर, एकाथरी लेखक त स्वैरकल्पनालाई आफ्नो स्रोत भन्छन् त ?

स्वैरकल्पनाको ब्ल्याक होलमै फस्ने र त्यतै रमाउँछु भन्नेलाई त केही भन्नु छैन । हामीले समाजलाई नछाड भन्ने हो । समाजभन्दा निरपेक्ष नहोऊ, समाजलाई सापेक्ष राखेर अगाडि बढ भन्ने हो । समाज रुपान्तरणमा कहीं न कहीं मान्छेको भूमिका हुन्छ र हुनुपर्छ भन्ने हो ।

म आफैंले नेतृत्व गरेर समाज परिवर्तन गर्छु भन्ने होइन । तर, हामी सबै मिलेर गयौँ भने त परिवर्तन संभव छ नि । तर, अब कसैले म यो समाजबाट भाग्छु, स्वैरकल्पनाको संसारमा रमाउँछु, म यो धर्तीमा टेक्दिनँ, आकाशमै उडेर नाचिरहन्छु भन्छ भने मैले भन्नु के नै छ र ?

कतिपय साथीहरु स्वैरकल्पनाको यति परसम्म पुगिसके कि, उनीहरुलाई आफू कतिखेर ब्ल्याक होलमा फस्छु भन्ने नै थाहा छैन । कतिपय साथीहरु फसिसकेकाछन् ।

सर्जक भनेको समाजको सचेत नागरिक हो । सचेत नागरिकको जिम्मेवारी भनेको समाजलाई डोर्याउने नै हो । समाजमा भएका अप्ठेरा र बाध्यतालाई कोट्याइदिने, देखाइदिने र प्रश्न गर्ने नै हो ।

‘सिर्जनशील अराजकता’ वा पहिचानको कुरा गर्दा विखण्डनको कुरा उठ्छ । पहिलो हेत्क्षकुप्पामाथि प्रश्न नै उठे । समाजका मुद्धा, अझ विशेषगरी जाति, क्षेत्र विशेषका मुद्धा उठाउँदा विखण्डनको कुरा गरिन्छ । समाज भाँड्यो भन्ने आरोप लगाइन्छ ।

पहिचानले खास सौहार्दता निर्माण गर्ने हो । तर, परम्परागत जडताभित्र बसेको मस्तिष्कले, विचारले यो कुरा स्वीकार गर्दैन । यो भत्किन निकै समय लाग्छ । हामीले ब्ल्याक लिट्रेचरको इतिहास हेर्यौ भने लेखकले कति वर्ष भयो लड्न थालेको ? अहिले पनि उनीहरु संघर्षरत छन् । गोराहरुले त कालालाई समाजमा विध्वंश मच्चाउने चीज भन्छन् ।

तर, एकथरी गोराहरुले सहयोग पनि गरिरहेका छन् । र त अवस्था सुधार भएको छैन । हाम्रोमा त झन् जडता अझै ईश्वरवादमै छ । हरेक कुरा लगेर ईश्वरसँग जोड्ने र त्यसैमा रमाउने दर्शन, विचारले भूईमान्छेका कुराहरुलाई कसरी पचाउँछ ?

शासकले शासीतको कुरा पत्याउँदैन, पचाउँदैन र मान्दैन पनि । त्यहीं भएर त लडिरहनुपर्छ, अभियन्ता भइरहनुपर्छ ।

लगभग एक–डेढ दशकको अन्तरालमा पैदा भएका नयाँ पुस्ताले संघर्ष गरिरहनु परेको छ । त्यसैले कहिलेकाहीं लाग्छ हामी क्रान्तिवीर हौँ कि क्रान्तिदास ? हामी के सधैँ लडिरहने हो ?

नेपाली समाजलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ, रुपान्तरण गर्नुपर्छ भन्नका लागि पटक–पटक आन्दोलन भए, संघर्ष भए । र पटक–पटक व्यवस्थाको नाम पनि फेरियो । तर, हाम्रो समाजको जडता फेरिएन । व्यवस्था चलाउने नाम फेरियो, प्रवृत्ति फेरिएन, चिन्तन फेरिएन ।

माक्र्सवाद पढेर, बन्दुक बोकेर समाजको रुपान्तरण गर्न भनेर क्रान्ति गरियो । सत्तामा पुगेपछि उ हिजोको शासक भन्दा झन् जड भयो । झन् रुढ भयो । त्यसकारण प्रत्येक पुस्ताले लडाईं लड्नु परेकोछ । संघर्ष गर्नुपरेको छ ।

शासन चलाउनेहरुको प्रवृत्ति मात्रै होइन, जात पनि फेरिएन । धर्म पनि फेरिएन । हिजो जुन जाति र धर्मका मान्छेले शासन गरेर आएका थिए, आज पनि उनै छन् ।

भूईमान्छे, उत्पीडनमा परेका मान्छे र सीमान्तकृत मान्छे कहाँ छन् सत्तामा ? त्यसकारण त पटक–पटक लडाई लड्नु परिराखेको छ ।

अहिले आरक्षणको विषय जोडतोडले उठेको छ । के भन्नुहुन्छ ?

हाम्रो लोकसेवाको टाउको मै को बस्छ ? कसले प्रश्न बनाउँछ ? कपी कसले जाँच्छ ? प्रश्न गम्भीर छ । अस्तितिर आयोगमा एउटा किराँत प्रश्न सोधियो । जहाँ किराँतको अर्थ खोजिएको थियो । जहाँ किराँतको अर्थ अनर्थ बनाइएको थियो ।

एउटा तामाङले लोकसेवाको प्रश्न दिदाँ आफ्नो संस्कृतिमाथि सोधिएको प्रश्न त मिलाउँछ नि ? तर, सोधिँदैन । विविध जाति, संस्कृति भएको मुलुक चैँ भन्ने । प्रश्न र व्यवहार चैं एउटै संस्कृतिको सोधिरहने ?

जन्मदैँ संस्कार र संस्कृति जानेर आएको मान्छेले के पढिरहनुपर्छ र ? तर, अरु जातिलाई त अप्ठेरो हुन्छ नि ! अनि खुलमखुला भिड्न आइज भन्ने ? यस्तो अवस्थामा आरक्षण अनिवार्य छै र ?

बाउले प्रश्न बनाउने, काकाले कापी जाँच्ने अनि छोरा, भतिजीले गोल्ड मेडल लिने मुलकुक हो यो । यो प्रवृति त फेरिएको छैन ।
आरक्षण हटाउने हो भने प्रश्न र भाषा समावेशी बनाउनु पर्छ ।

जातीय पहिचान भन्दा पनि सामूहिक पहिचानको कुरा उठिरहेको छ नि । कसरी निर्माण हुन्छ सामूहिक पहिचान ?

हामिसित भएका हाम्रा मौलिकता जे छन्, तिनलाई कलेक्सन गर्ने हो । ‘सिर्जनशील अराजकता’ भनेर आउँदा पनि हामीले नेपाल विविध जाति, भाषा र सँस्कृति भएको देशको भनेकै हो ।

सबै जात र भाषाका आफ्नै जीवनपद्दति छ । सबैलाई समग्र रुपले स्वीकार गर्दै साहित्यमा प्रयोग गर्दै लग्यो भने नेपाली साहित्यलाई घाटा गर्दैन । अझ बलियो र समृद्ध बनाउँछ ।

तर, एउटा दृष्टिकोण आयो, अर्को कुनै संस्कृति आयो, दर्शन अयो, जातिको कुरा आयो भने त्यसलाई पहिले नै साम्प्रदायिक, विखण्डनकारी भनेर लेपन लगाउने गरियो ।

सदियौँदेखि एउटै कुरा बारबार पढाइरहने । हिजो लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा शिक्षामन्त्री हुँदा जे पाठ्यक्रम थियो, आज पनि त्यहीं छ । हाम्रा पाठ्यक्रममा चेन्ज गर्न सकेका छैनौं । अनि नयाँ सोच कसरी आउँछ ?

सबैलाई समेट्न सकियो भने मात्रै नेपाल भन्ने मुलुकको विविधता र विशिष्टता झल्किन्छ । अहिलेसम्म हमी बुद्ध, सगरमाथा भन्दै बसिरहेका छौँ ।

हामीसँग धेरै बुद्ध छन्, सगरमाथा छन् । खोज्ने पक्षमा लागेका छैनौं । खोजेर कसैले ल्याउनेलाई पनि हामी निराश बनाइदिन्छौ । अनेकौ बिल्ला भिराएर उसैलाई गाली गर्छौ । अनि कसरी बन्छ सामुहिक पहिचान ?

पहिचानको मुद्दामा बोलेकै, लेखेकै कारण तपाईं प्रायः विवादमा आइरहनुहुन्छ । किन ?

हामीबिच अन्तरविर्मश, सांस्कृतिक पक्ष र दर्शनको आदान–प्रदान हुँदैन । अर्थात् एकदमै कम हुन्छ । एउटाले अर्को जातिको अनुहारै देख्न नहुने अथवा देख्यो कि टाउको मोड्ने, एउटै मञ्च शेयर नगर्ने परिपाटीले मलाई हेर्ने दृष्ट्रिकोण पनि त्यस्तै भएको हो ।

हामीमा बहुआयाम छन् । थुप्रै भेषभुषा छन्, थुप्रै संस्कृति छन् भन्ने कुरा कहाँ पढाइएको छ ? १३१ वटा त भाषा छ भन्छौं । यी सबै भाषाका आफ्नै मान्यता, पद्दति होलान्, विश्वास होलान् । अनि खोई त ती बाहिर आएका ?

हामीलाई हिजोदेखि सत्ताले निर्माण गरेको जड मान्यतामाथि प्रश्नै गर्न नपाइने बनाइदिएको छ । प्रश्न गर्यो कि, उसको स्थिति अर्कै बनाइदिन्छ । यो गलत चिन्तन हो । यो गलत चिन्तनका विरुद्ध प्रश्न गर्ने हो ।

लामो समयदेखि यहीं चिन्तनविरुद्ध लडिरहनु भएको छ । कति सजिलो छ लड्न ?

हा..हा.. । लड्न पनि सजिलो होला त ! सजिलो भए त उहिल्यै जितिसकिन्थ्यो नि । अप्ठेरो भएर त लडिरहनु परेको छ ।

त्यहीं भएर नयाँ पुस्ताले पनि लड्नुपर्छ भनेको ?

सबैले लड्ने हो । नयाँ–पुरानो सबैले ।

मधेसी, दलित, थारु, मगर, सबै समुदायको भाषा साहित्य आउने हो भने हाम्रो साहित्यको स्तर कति उच्च होला । त्यसकारण युवा पुस्तालाई आफ्नो कुरा लिएर आउन भनेको हो ।

मार्खेजले के लेख्यो भन्ने कुरा रटिरहनु पर्दैन । आफ्नो समाजमा भएको कुरा लिएर आऊ, त्यहीं चैँ भोलि मार्खेजको भन्दा सुन्दर हुन्छ कि ?

यहाँ त पाब्लो नेरुदाको पछि कुद्ने पुस्ता आयो । चेतन भगत पच्छ्याउने पुस्ता आयो । चेतन भगतको टुईटमा रम्ने पुस्ता आयो ।

ग्लोबलाइजेशनको जमानामा एउटा जातको, पहिचानको कुरा गर्दा अलि नसुहाउला नि !

त्यहीं भएर त मैले हुम्यानिटिज, आर्ट, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र पढौं भन्ने हो । मानविकीमा आर्टका कुरा हुन्छन् । जीवनका कुरा हुन्छन् । मान्छेका कुरा हुन्छन् ।

यो ग्लोबलाईजेशन भनेको त महाशक्ति राष्ट्रले जे निर्माण गर्यो त्यही विश्वभर फैलाउने विस्तारवादी सोच हो । तर, आर्टले यो कुरा मान्दैन ।

प्रयाक्टिकल बढी हुने चक्करमा हामीले दुई जोड दुई बराबर चार भन्न थाल्यौं, तर आर्टले त दुई जोड दुई बराबर बाईस पनि हुन्छ भन्छ ।

हामी साम्राज्यवादी शक्ति, कम्पनीले जे–जे फैलायो, त्यसकै पछि दोडिने भयौं । यो ठूलो रोग हो । हामीले कहिल्यै पनि सोचेनौं कि, हामी झन् शक्ति सम्पन्न हुन सक्छौं भनेर ।

हामीसँग भन्नुपर्ने, लेख्नुपर्ने र विश्वले थाहा नपाएका धेरै नयाँ कुरा छन् भन्ने कुरामा विश्वास नै भएन ।

माथिल्लो डोल्पाको सामान्य जीवनकथा भन्नलाई फ्रान्सबाट एरिक भ्याली आइपुग्नुपर्ने ? हामीले देखेनौं ?

चिज हामीभित्रै छ । खोजौं । सुदूर ताप्लेजुङको एक लिम्बुले सुदूर पश्चिमको खस जातिको मष्टो परम्परालाई चिन्ने मौका पायो भने न समाज सामूहिक हुने हो । ज्ञान निर्माण हुने हो ।

फेरि सहित्यकै कुरा गरौं । कविता, उपन्यासहुँदै फेरि कवितामै फर्किनु भएको छ । किन ?

म साहित्यको विद्यार्थी हुँ । म आफूलाई कोहीबेला कविता लेख्न मन पर्छ, कोहीबेला निबन्ध । कोहीबेला उपन्यास र नाटक लेख्न मन पर्छ । लेख्छु । बहसमा भाग लिन्छु ।

नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्ने सन्दर्भमा, हिजोदेखि आजसम्म आईपुग्दा, माक्र्सवादी विचारधारा, अथवा प्रगतिशील विचारधाराका कवि लेखकले कम्तिमा यो सत्तासँग प्रश्न गरिरहे, जुधिरहे । तर, अहिले त्यहीं विचारधारा चैँ सत्ताधारी बनेको छ ।

सत्ताले विछट्ट बाटो विराइसकेको देखिसकेपछि पनि कवि लेखक चुप बसेका छन् । सत्ताबाट केही पाइहालिन्छ कि भन्ने लोभमा छन् । प्रश्न मन भित्र छ, मस्तिष्कमा छ तर लेख्दाखेरी आइरहेको छैन । प्रश्न गर्नुभनेको खबरदारी गर्नु हो । बाटो नबिराओस् भनेर ।

कविताबाट अलिक छिटो भन्न सकिने भएकाले पछिल्लो पटक कविता संग्रह निकालेको हुँ । १५ वर्षभित्र के कति लेखिएछन् भनेर बटुल्दा संग्रह निकाल्ने रहेछ । कुरा यत्ति हो ।

उपन्यास छोड्यो कि अथवा कवितामा फर्कियो कि भन्ने होइन ।

पछिल्लो कविता संग्रह छाप्न कुनै प्रकाशनगृहलाई दिनुभएन । प्रकाशकलाई नपत्याउनु भएको हो ?

होइन । पछिल्लो समय मेरो अन्तरवार्ता आइसकेपछि केही प्रकाशकले सामाजिक सञ्जालमा मविरुद्ध रोइलो मच्चाए । र, केही प्रकाशन गृह खोलेर बसेका साथीहरुले साहित्यको बजार घट्यो, साहित्यको बजार छैन भनेर दुख पोख्न थाले ।

एक त साहित्यको बजार बढेको चैँ कहिले थियो र ? अनि साहित्यको बजार बढाउन प्रकाशकले के नै गरे र ? अनि मैले किन किताब छाप्न दिनुपर्यो र ?

पाइलैपिच्छे प्रकाशनगृह खुलेका छन् । बेग्लै ढंगले नयाँ लेखकलाई डस्ने काम भएका छन् । ठूला पदबाट मुक्त भएकाको गुनगान छापेर बेच्ने र त्यसकै अत्यधिक प्रचार गर्ने प्रचलन छ । काम चैँ केही पनि नगर्ने अनि बजार घट्यो भन्ने ? जस्तो पायो त्यस्तै छाप्ने अनि बजार घट्यो भन्ने ? यो प्रकाशकको समस्या हो ।

प्रकाशन गृहले मेरो किताब नमागेका वा छाप्न नाईनास्ती गरेका होइनन् । तर, मैले नै अब छाड्नुहोस्, यो एउटा उदाहरणीय काम पनि हुन्छ भनेर आफैं छापेको हो ।

खासमा बजार घटेको रहेछ कि रहेनछ भनेर जाँच्न पनि खोज्या हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ ७, २०७६ २२:१८