कण्ठमा कृष्ण

A+ A A-

‘म शुद्ध कृष्णभक्त । मलाई कृष्ण भगवान एकदम मन पर्छ’, उनले भनिन् ।

‘तपाईं त जीवनभर नै गीत गाएको मानिस । तपाईंको संगीतसँग के छ कृष्णको कनेक्सन ?’ मैले सोधें ।

‘उसको बाँसुरी ।’

‘तर, तपाईं बाँसुरी त बजाउनु हुन्न नि ?’

‘आम्मै ! बाँसुरीको अर्थ थाहा छ तपाईंलाई ? बाँसुरीको गुञ्जनले नै आज मेरो स्वर मसँग आएको । त्यो कृष्णको बाँसुरीको गुञ्जन नै मेरो स्वरमा आएको हो । कृष्णको बाँसुरीसँग मेरो स्वरको कत्रो रिलेसन छ ! तपाईलाई के थाहा ?’

०००

एक दिन उनी एउटा भजन गाउन जाँदै थिइन् । ‘शरणागत छु कृष्ण मुरारी’ गाइरहँदा उनको आँखाबाट आँशु बरर्र आइरहेको थियो । तर, त्यो कसरी भइरहेको थियो उनैलाई थाहा थिएन ।

कृष्णसँगको यो कनेक्सन पहिले उनलाई थाहा थिएन तर पहिल्यैदेखि जोडिएको रहेछ भनेर अहिले धेरै पछिमात्र थाहा पाइन् ।

‘तपाईंको कृष्णसँगको कनेक्सन तपाईंलाई ‘च्याङ्वा होइ च्याङ्वा’ गाउँदा पनि थाहा थिएन ?’

‘थिएन ।’

‘सिरीमासिरी गाउँदा पनि थाहा थिएन ।’

‘अँ हँ । थिएन ।’

‘तर, अहिले फर्केर हेर्दा त्यहाँ पनि कृष्णको बाँसुरीको गुञ्जन रहेछ ।’

‘हो ।’

एक पटक उनले बुवालाई सोधिछन्, ‘बुवा मैले एउटा कृष्ण भजनको एल्वम निकाल्दै छु । के राखौं नाम ?’

बाबु जनकवि केशरी धर्मराज थापाले भने रे, ‘बाँसुरी गुञ्जन राख ।’

बुवाआमा दुवैको देहावसानपछि पनि ज्ञानु राणा (थापा)ले गायनलाई रोकिनन् । कृष्णभजन धमाधम रेकर्ड गर्न थालिन् ।

त्यसपछि उनलाई अनुभुति भयो, ‘मेरो स्वरमा बाँसुरीको आवाज आइरहेको छ ।’

त्यो किन भयो होला भने, उनको बुवा उनलाई जन्म दिने बुवामात्र थिएनन्, उनका लागि संगीतको स्रोत पनि थिए । जीनको मात्र होइन, उनको बुवा उनका लागि संगीतका पनि पिता थिए । बुवा उनको जीवनको उज्यालो थिए । बुवाको लोकसंस्कृति र गायनको डोरीलाई उनले चुँडिन दिइनन् । शिवशक्ति स्वरुपका वुबाआमाको मृत्युपछि उनी उनकै शब्दमा रितिइन् । पुरै खाली भइन् ।

त्यसपछि उनको एक प्रकारको अनाथ जीवनमा बाँसुरीसहित प्रियतम कृष्ण आए । बाँसुरीको धुन बोकेर उनलाई सम्झाउन र सहारा दिन कृष्ण आएपछि अचेल उनलाई जुन पनि गीत गाउँदा पनि त्यहाँ बाँसुरीकै धुने निस्केको महसुस हुन्छ ।

‘मेरो जो स्वर छ, त्यसै त निकाल्न सकिदैन नि’, भन्दै थिइन्, ‘यो मीठोपन र मेलोडी कि त बाँसुरीमा छ कि स्वरमा । मेरो आवाजमा बाँसुरीको धुन कृष्णले दिनुभयो । मेरो प्रियतमले दिनुभयो ।’

‘अचेल तपाईलाई लाग्छ, ज्ञानु राणा त एउटा माध्यममात्र हो । त्यसअघि तपाईंलाई लाग्थ्यो, म ज्ञानु राणाले गाउँदैछु । अझ बिहेअघि लाग्थ्यो, म धर्मराज थापाकी छोरी ज्ञानु थापाले गाउँदैछु’, त्यति भन्दै सोधें, ‘हो ?’

‘हो, त्यस्तो लाग्थ्यो ।’

‘बुवाआमाको मृत्युपछि त्यो घमन्ड तोडियो ?’

‘अब मसँग घमन्ड छैन ।’

‘तपाईंका ती सदाबहार गीत, जो तपाईंले आफ्नो समयमा गाउनुभयो र सबै समयका लागि ती सुरक्षित छन् । ती गाउँदा भन्दा

अहिले कृष्णभजन गाउँदा उच्च आनन्द आउँछ ?’, मैले साधें ।

‘हो । कत्ति राम्रो कुरा गर्नुभयो ।’

‘ती पुराना गीतभन्दा ...’

‘हो । अहिले त भजनमा जुन आनन्द छ, त्यो अन्यत्र कतै छैन ।’

‘रुपान्तरण आयो तपाईंमा ।’

‘अरुलाई भजन मन पर्छ–पर्दैन ? थाहा छैन तर म भजनसँग आनन्दित छु । त्यसले मलाई सुख त दिएको छ नै, त्यसभन्दा बढी शान्ति दिएको छ ।’

‘यी भजनहरुले तपाईको आत्मा र अध्यात्म जोडिदिएको छ ? तपाईंको रिक्ततालाई भरिदिएका छ यसले ?’

‘हो । म नयाँ भजनहरु कम्पोज गरिरहेकी छु । मलाई लाग्छ, त्यो सब मैले भगवानको आदेशले गरिरहेकी छु । यसले तिमीलाई राम्रो गर्छ । अब अरु गीत नगाऊ । उनले त्यो भनेका छन् जस्तो लाग्छ’, भन्दै थिइन्, ‘त्यो संकेत मैले बुझिसकें । अब मलाई पैसाको पनि मतलब छैन । अब मलाई कुनै स्टेज प्रोग्रामको पनि मतलब छैन । कसैले बाहिर बोलाए पनि मतलब छैन । मलाई अब सिर्फ यति मतलब छ, प्रियतम कृष्णको बाँसुरी गुञ्जाउन मन छ ।’

आनन्दको त्यो क्षणबाट मैले उनलाई फ्ल्यासब्याकमा लगें ।

‘जाने कहाँ राजै बाटो देखाईदेऊ’, उनंको पहिलो रेकर्डेड गीत ।

‘कति सालमा रेकर्ड भएको हो ।’

‘०४० सालमा ।’

‘०४० सालमा !’

‘होइन । ०२० सालतिर हो ।’

‘कृष्ण, बाँसुरी र गुञ्जनको कुरा गर्दा तपाईं आत्मा र अध्यात्मको कति गहिराइमा पुग्नु भएछ ? र, अरु सबै चीज विस्मृतिमा गएछन् । त्यसैले तपाईंले ०२० साललाई ०४० साल भनिदिनुभयो । तपाईं त अर्कै दुनियाँमा पुग्नु भएको रहेछ’, मैले उनको मनोविज्ञान केलाउने प्रयास गरें ।

‘हो नि’, उनले स्विकारिन् ।

‘त्यो पहिलो गीत बुवाको गीत होइन ?’, मैले सोधें ।

०००

जब शब्द, संगीत र स्वर मिल्छ, तब तारतम्य मिल्छ । त्यो ठ्याक्कै मिल्यो भने, त्रिवेणी बन्छ ।

‘त्यसपछि त ... त्रिवेणीमा त डाइरेक्ट भगवान आउँछन् । त्यहाँ त ईश्वरको बास हुन्छ’, आत्मविश्वाससाथ उनले थपिन्, ‘भगवान भेट्न गाह्रो छैन, जोसँग स्वर छ । जब आत्मा समपर्ण गरेर कुनै गीत गाइएको छ भने तुरुन्तै भगवान आउन कर लाग्छ । तर, त्यसमा भाव नभई हुँदैन । त्यो भाव भनेको कस्तो ठुलो कुरा छ भने अशोकजी ! तपाईं त पोहोर मानसरोवर पुग्नुभयो । पशुपतिनाथ पुग्नुहुन्छ, तर फिलिङ्स्ले म यहीँ नै पशुपतिनाथलाई तुरुन्तै खडा गर्न सक्छु, अहिले नै । मसँग त्यो भाव आयो भने भगवान शिव त्रिशुल लिएर यहीँ उभिनु हुन्छ ।’

‘पशुपतिनाथ त धेरै मान्छे जान्छन् । तर, त्यहाँ गए पनि भाव भएन भने घुम्न गएको जस्तो मात्र हुन्छ’, उनी चाहँदिनन् त्यस्तो ।

मैले पनि पशुपतिको प्रसंग सुनाएँ, विदेशीहरु मसँग जाँदा त्यहाँ प्रायः रुन्छन् । तल ब्रम्हनालमा लाश हुन्छ । ठीकमाथि पशुपतिको मुख्य मन्दिरसँगैका कालो छानामुनि भजन भइरहेको हुन्छ ।

त्यो ईश्वरको भक्तिवाला भजन होला तर जे भए पनि त्यो भनेको जीवनको संकेत हो । त्यो मुस्कान हो । ठ्याक्क तल लाश हुन्छ । त्यो भनेको मृत्यु हो । त्यो भनेको आँशु हो ।

नदीको पारीपट्टि हामीले दुईटा कुरा देख्छौं । माथि जीवन देख्छौं । तल मृत्यु । तल आँशु देख्छौं । माथि हाँसो । र, त्यो भनेको जिन्दगी हो । र, यो भनेको आत्मानुभुतिको स्थान हो । मैले चाहिँ पशुपतिलाई यसरी बुझ्छु, मन्दिरसन्दिर भन्दा पनि ।

त्यति भन्दाभन्दै विदेशीहरु रुन थालिसकेका हुन्छन् ।

हामी फेरि स्वरकै सन्दर्भमा फर्किन्छौं ।

‘स्वर मीठो हुन्छ । कतिको त कोइलीकै कण्ठ हुन्छ । तर, कम्पन जुन हुन्छ नि, त्यो कम्पन कोइलीको स्वरमा नहुन सक्छ’, मैले भनें ।

‘स्वर कोइलीकै होस्, मीठास एकदम कोइलीकै जस्तै होस् तर भाव भन्ने कुरा स्वरमा हुनैपर्छ । जुनसुकै गीत किन नगाऊ ।

चाहे भजन गाऊ । चाहे आधुनिक गाऊ । चाहे प्रार्थना गर । चाहे जे गर । तर, त्यसमा फिलिङ्स् आएन भने त्यो गायन नै होइन’, उनले भनिन् ।

भावका कुरालाई एक छिन रोकेर म अलि टेक्निकल भएँ ।

‘तपाईंले बालगीत गाउनु भयो ?’

‘गाएँ ।’

‘आधुनिक गाउनु भयो ?’

‘गाएँ ।’

‘लोकगीत त धेरै गाउनुभयो ।’

‘गाएँ ।’

‘दोहोरी गाउनुभयो ।’

‘गाएँ ।’

‘पछिल्लो कालखण्डमा भजन गाइरहनुभएको छ ।’

‘हो । पहिले पनि भजन नगाएको होइन तर अहिले त म पुरै भजनको बाटोमा छु ।’

०००

उनी अर्कै दुनियाँमा हुन्छिन्, जब गीत गाइरहेकी हुन्छिन् । तर, उनी पछिल्लो समय कृष्णको दुनियाँमा छिन् । हामी जहाँ थियौं, कोठाभरी कृष्ण थिए । बाँसुरीवाला कृष्ण । प्रत्येक भित्तामा । प्रत्येक कुनामा । कोठा त पुरै बाँसुरीकृष्णले पो घेरिया रहेछ ।

‘मसँग त उसैले दिएको बाँसुरी छ । जसले मलाई बाँसुरी दिएको छ, मैले उसैको बाँसुरीलाई बोल्नु छ । जीवनभर म संगीतमा रमाएँ । त्यसैले उसले मलाई बाँसुरी दियो । तँ गर । म तलाईं दिन्छु तर यो बाँसुरीको प्रयोग ठीक ठाउँमा गर है । यताउता नगर । यो पनि भन्या छ मलाई’, उनी भन्दै थिइन्, ‘ठीक ठाउँमा प्रयोग गर भन्या मतलब थाहा छ ? बाँसुरीलाई कमर्सियलाइज गरेर मिसयुज नगर्ने । अब मैले प्रण गरिसकें । उसको भक्तिभाव गाएर प्राण त्याग गर्ने ।’

‘त्यो बाँसुरीमा बुवाको गुञ्जन पनि अलिकति छ । त्यो भनेको उहाँले दिनुभएको संस्कार हो । सबैका आमाबुवा त्यस्तै होलान् तर मैले आफ्नो आमाबुवालाई भगवान भन्दा पनि माथि राखेको छु । मलाई उनीहरुले यस्तो संस्कार दिए कि त्यो भाग्यमानीले मात्र पाउँछ । पाइलापाइलामा मलाई मार्गदर्शन दिए । जहाँ पनि यो गर है, यो नगर है भने । सानो सानो कुरामा सल्लाह दिए’, एक्कासी खस्केको स्वरमा उनी भन्दै थिइन्, ‘अब त्यस्तो एड्भाइस दिने मान्छे बन्द भयो । त्यसपछि बाँसुरीवाला कृष्ण आए ।’

‘तँ किन पीर मान्छेस् भनेर मेरो स्वर र आत्मामा कृष्ण आए । तँसँग स्वर छ, तँसँग बाँसुरीको गुन्जन छ । तँ किन चिन्ता गर्छेस्’, उसले भन्यो रे ।

‘तिमीसँग अमुल्य धन छ । मेरो बाँसुरीको गुन्जनै छ । कर्म गर्दै जाऊ । संसारमा बसुन्जेल कर्तव्य गर्दै जाऊ । फलको आशै नगर । त्यो दिने काम मेरो’, बुवाआमा गएपछि कृष्णले उनलाई भनिहाले रे ।

बुवा बितेपछि उनको सिरानीमा ज्ञानुले एउटा नोटबुक भेट्टाइछन् । त्यहाँ अनगिन्ती गीतहरु रहेछन् । प्रत्येक बिहान उनी त्यो बुकलाई ढोगेर दिन सुरु गर्छिन् रे । त्यो बुकमा गीतमात्र होइन, धुन पनि छ रे । बाँसुरीको धुन र बाँसुरीवालाप्रतिको प्रार्थना पनि छ रे ।

‘त्योे बुक बुवाले मलाई छाडिदिएको प्रसाद हो’, उनले भनिन्, ‘म के गर्न सक्छु र ? म के हुँ र ? मसँग केही छ भने स्वरमात्र त हो । सायद मलाई गाउनका लागि मात्र पठाइएको हो । त्यसैले मैले गाइरहें । बुवा ८५ बर्षसम्म पनि लेखिरहनु भएको थियो । गाइरहनु भएको थियो । बुवालाई त्यही गर्न पठाएको रहेछ ।’

‘त्यो जवानी कहाँ गयो ? यो चाउरी कसरी आयो ?’, प्रश्नसँगै उनले उत्तर गरिन्, ‘त्यसैले भगवानको इशारामात्र हौं हामी । एक छिनमा के हुन्छ हामीलाई के थाहा ?’

एक दिन उनले बुवालाई भनिन् रे, ‘बुवा अब त रेस्ट गर्नुपर्ने बेला आयो । यस्तो उमेर भइसक्यो ।’

‘समय आफुसँग रहुन्जेल, गर्न सक्ने क्षमता भइन्जेल गरिरहनु पर्छ’, बुवाको त्यस्तो निर्देशन थियो रे उनलाई ।

एक छिन चुप लागेर उनले नारायणगोपाल सिरियस भएर बीर अस्पतालको आइसीयुमा रहँदाको सम्झना गरिन्, ‘दाई जाने बेला भयो भनेर पेमला भाउजुले एउटा बाहुन ल्याएर छेउमा गीता पढाउन लगाउनु भयो । बाहुनले गीता पढिरहेका थिए । नारायण दाई बोल्न सकिरहेका थिएनन् । तर, उहाँको आँखाबाट आँशु बगिरहेको थियो । उहाँ अविरल रोइरहनु भएको थियो ।’

उनको आत्माले भन्यो रे, ‘जिन्दगीभर भजन गाउनु भएन दाइले । अरु गीतहरु मात्र गाउनु भयो । सायद उहाँमा के सोचाई आयो भने, मैले पनि केही भजन गाएको भए हुन्थ्यो । तर, मैले गाइनँ ।’

त्यही बेलुका नारायण गोपाल बिते ।

‘कम्तीमा मैलेचाहिँ भजन गाइन भनेर रुनुपर्ने छैन । मेरो त सबैभन्दा धेरै नै भजन छ । अहिलेसम्म म गाइरहेकै छु’, भन्दै उनले सम्झिइन्, ‘मान्छेको माया ... गाउनुअघि एक पटक नारायणगोपाल दाईले मलाई सोध्नुभयो, तिमी धेरै भजन गाउँछौ है ज्ञानु ?’

‘हो दाई’, उनले भनिन् रे ।

‘कत्ति भजन गाएको ?’, फेरि पनि नारायणगोपालले भनेको उनले सम्झिइन् ।

‘उहाँले मर्नुअघि पछुतो पर्यो होला । जब मैले त्यो देखें, मलाई त्यस्तो लाग्यो’, उनले भनिन्, ‘मर्ने बेलामा गीता सुनाएर केही काम लाग्यो ? त्यो बाँसुरीवाला गुन्जनलाई त हामीले उमरमै समात्नु पर्छ । जाने बेलामा सुनाएर हुन्छ ? उसलाई कति पीडा भइराछ जीउमा । प्राण जान सकस भइराछ । त्यस्तो अवस्थामा उसको मन गीतामा कहाँ कन्सन्ट्रेड हुन्छ ? हुँदैन नि ।’

‘त्यहाँ त उसलाई बरु गीत सुनाए हुन्छ’, मैले भनें ।

‘गीत गाउनुअघि म जहिल्यै सम्झन्छु, कृष्ण ! तिमीले दिएको स्वर तिमीलाई नै समर्पण गर्दैछु’, उनले भनिन् ‘र, आफ्नै स्वरमा कृष्णको बाँसुरी सुनेर आनन्दित हुन्छु ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ ७, २०७६ १६:५५