औषधि खुवाउन थालेको दुई दशकसम्म किन भएन हात्तीपाइले निवारण ?

A+ A A-

सरकारले गत वर्ष रसुवा जिल्लामा हात्तीपाइले रोगसम्बन्धी अध्ययन गरेको थियो । त्यस क्रममा हात्तीपाइले रोगका परजीवीको पहिचान भएको थियो । अर्थात्, रसुवामा हात्तीपाइले रोग संक्रमित हुने सम्भावना देखाएको थियो । उक्त अध्ययनपछि सरकारले रसुवामा हात्तीपाइले रोगसम्बन्धी औषधि खुवाउन थालेको थियो । रसुवाभन्दा पहिला हिमाली जिल्लामा हात्तीपाइले रोगसम्बन्धी अध्ययन भएको थिएन ।

जब रसुवामा पहिचान भयो, त्यसपछि सरकार हिमाली जिल्लामा यो रोगको अवस्थाबारे अध्ययन गर्ने निष्कर्षमा पुगेको छ । त्यही निष्कर्षका आधारमा आठवटा हिमाली जिल्लाहरूमा हात्तीपाइलेको अवस्था पत्ता लगाउनका लागि अध्ययन गर्ने भएको छ ।

रोगको अवस्था पत्ता लगाउनका लागि अहिलेसम्म कुनै पनि हिमाली जिल्लाहरूमा अध्ययन गरिएको छैन । इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाका प्रमुख डा. चुमनलाल दास लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने हात्तीपाइले रोगका लागि हिमाली जिल्लामा अध्ययन नभएको बताउँछन् । दासका अनुसार हिमाली क्षेत्रमा लामखुट्टे बाँच्नेखालको तापक्रम नहुने भएका कारण अध्ययन नभएको हो ।

शिलापत्रसँग दासले भने, ‘हात्तीपाइलेका लागि उपयुक्त तापक्रम थिएन । जसले गर्दा उक्त जिल्लाहरूमा कुनै प्रकारको अध्ययन गरिएको थिएन ।’ जलवायु परिर्वतनका कारण तराईमा मात्रै देखिने लामखुट्टे हिमाली क्षेत्रमा देखिन थालेपछि हात्तीपाइले रोगको संक्रमण बढ्ने विश्लेषण गरिएको छ ।

अध्ययनमा हात्तीपाइले पत्ता लागेका ठाउँमा औषधि खुवाउँदै जाने सरकारको तयारी छ । दासका अनुसार हात्तीपाइलेको परजीवी पत्ता लागेका जिल्लामा औषधि खुवाउँदै जाने र बाँकी जिल्लाहरूमा फेरि अध्ययन गर्दै जाने तयारी छ ।

३१ हजार हात्तीपाइलेका बिरामी

सरकारी तथ्याङ्कअनुसार ४४ जिल्लामा ३१ हजार बिरामीहरू छन् । जन स्वास्थ्यविज्ञ डा. बाबुराम मरासिनीका अनुसार एउटा शरीरमा हात्तीपाइलेको संक्रमण हुन्छ, तर उनीहरूमा कुनै पनि लक्षण हुँदैन । उनीहरूलाई संक्रमित मात्रै भनिन्छ ।

तर, लक्षण भएका व्यक्तिमा खुट्टा, हात, अण्डकोष, स्तनलगायत शरीरका कुनै पनि अंग सुन्निएको हुन सक्छ । शरीरका अंग सुनिएका कुनै व्यक्तिमा हात्तीपाइलेको परजीवी नहुन सक्छ । संक्रमण नभएका व्यक्तिलाई कुनै पनि हात्तीपाइलेविरुद्ध उपचार गर्न आवश्यक हुँदैन । उनीहरूलाई देखिएका समस्याको उपचार मात्र गरे पुग्छ ।’

औषधि खाएपछि मानिसको शरीरमा भएका परजीवीहरू मर्छन् र लामखुट्टेले यो रोग सार्न पाउँदैन । अनि मात्र निवारण हुन्छ । परजीवी शरीरमा भए पनि यसका लक्षण देखा पर्दैनन् । लक्षण नदेखिने भएका कारण धेरैलाई आफूलाई केही पनि नभएको भ्रम हुने डा. दास बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘लक्षण नहुँदा औषधि बेकारमा किन खानु भन्ने हुन्छ र उनीहरू औषधि सेवन गर्न मान्दैनन ।’ तर यो रोगले मानिसकाे ज्यान नजाने डा. बाबुराम मरासिनीले बताए । उनले भने, ‘यो रोगले ज्यान जाँदैन । तर, खुट्टासँगै शरीरका अन्य अंगहरू सुनिने हुन्छ । यस्तो भयो भने उपचार गरेर निको पनि हुँदैन । र, लामो समयसम्म बिरामीले धेरै दुःख पाउँछन् ।’ त्यही समस्याबाट बच्नका लागि औषधिको सेवन गर्नुको विकल्प नभएको उनी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘हात्तीपाइले भएका व्यक्तिको खुट्टा हात्तीको जस्तो ठूलो हुने हुन्छ । त्यसको स्याहार गर्ने र औषधि सेवन गराउने तरिका भयो । अर्को हाइड्रोसिल सुन्निने समस्या हुन्छ । यसको शल्यक्रिया गरेर निको हुने भए पनि अन्य अंग सुन्निएको छ भने निको हुँदैन ।’

डा. मरासिनीका अनुसार यो रोग ४/५ वर्षको उमेरमा लाग्ने गर्छ । यही उमेरदेखि रोगको परजीवी रगतमा घुमिरहेको हुन्छ । परजीवीले विशेषगरी खुट्टाका रक्तनलीहरूलाई असर गर्छ । जसका कारण रक्तनलीसँगै शरीरमा भएका अन्य नलीहरूलाई बिगारेर खुट्टा सुनिने हुन्छ ।

उनी भन्छन्, ‘चार वर्षमा संक्रमण भएको व्यक्तिमा औसतमा ३० वर्षपछि मात्र जटिलता सुरु हुन्छ । तर, शरीरमा परजीवी हुँदै औषधिको सेवन गर्ने हो भने शरीरका अंगहरूमा असर देखिँदैन । उनीहरूले सामान्य जीवनयापन गर्न सक्छन् । संक्रमणकै बेला औषधि खुवाएन भने मात्र अंगहरूमा असर पुर्‍याउने हुन्छ ।’

हरेक वर्ष अभियान, निवारणको छैन सुर

सरकारले सन् २००२ मा पहिलोपटक पर्सा जिल्लामा हात्तीपाइलेको औषधि खुवाएर अभियान सुरु गरेको थियो भने सन् २००३ मा ६४ जिल्लामा विस्तार गरेको हो । त्यसयता प्रत्येक वर्षको फागुन ११ गते राष्ट्रिय रूपमै हात्तीपाइलेको औषधि खुवाउँदै आएको छ । औषधि खुवाउन थालेको दुई दशक बितिसक्दा पनि हात्तीपाइले रोग निवारण भने हुन सकेको छैन ।

बिहीबारदेखि सरकारले देशका १५ वटा जिल्लामा हात्तीपाइलेको औषधि खुवाउन सुरु गरेको छ । ५ प्रदेशका झापा, मोरङ, धनुषा, महोत्तरी, सलाही, रौतहट, बारा, लमजुङ, पर्वत, बागलुङ, रसुवा, कपिलवस्तु, दाङ, बाँके र कैलाली गरी १५ वटा जिल्लामा औषधि खुवाउने कार्यक्रम चलाइएको महाशाखा अन्तर्गतको कीटजन्य रोग नियन्त्रण शाखाका प्रमुख डा. गोकर्ण दाहालले बताए । उनले भने, ‘फागुन ११ देखि २५ गतेसम्ममा ८४ लाख ९८ हजार ५ सय १ जनालाई औषधि खुवाउने लक्ष्य हामीले राखेका छौँ ।’

सरकारले औषधि खुवाउन सुरु गरेका ६४ जिल्लामध्ये ४८ जिल्लामा समुदायस्तरमा यो रोगको संक्रमण नभएको महाशाखाका जनस्वास्थ्य अधिकृत रामकुमार महताेले बताए । उनले भने, ‘४८ जिल्लामा संक्रमण समुदायस्तरमा नभएका कारण औषधि खुवाउन बन्द गरिसकेका छौँ । तर, १५ जिल्लामा जनस्वास्थ्यको समस्याबाट निवारण हुन बाँकी छ ।’

जनस्वास्थ्य अधिकृत महताेका अनुसार हरेक दुई वर्षमा गरिने परीक्षणमा १५ वटा जिल्लामा भने अपेक्षा गरिएअनुसार संक्रमण कम नभएकाले फेरि औषधि खुवाउन थालिएको हो । उनले भने, ‘हामी यो वर्ष र अर्को वर्ष यी १५ जिल्लामा औषधि खुवाउनेछौँ । त्यसपछि निरीक्षण गर्न सुरु गर्नेछौँ ।’

सरकारले यसरी हरेक वर्ष अभियानको रूपमा औषधि खुवाउने गरेको भए पनि निवारणमा भने अपेक्षित परिणाम आएको छैन । खासमा, विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२० सम्ममा विश्वबाटै हात्तीपाइले निवारण हुने लक्ष्य लिएको थियो । नेपालले सन् २०२२ मा हात्तीपाइले निवारणको लक्ष्य लिएको थियो । तर, नेपालले अपेक्षित नतिजा निकाल्न नसकेका कारण अझै औषधि खुवाउने कार्यक्रम सञ्चालन गर्दैछ ।

नेपालमा हात्तीपाइलेको निवारणका लागि अबको लक्ष्य सन् २०३० सम्म सारेको छ । जनस्वास्थ्य अधिकृत महताे बिरामीको संख्या बढ्दै जाँदा निवारणमा हुन नसकेको बताउँछन् । शिलापत्रसँग महत्तोले भने, ‘अब औषधि खुवाएको दुई वर्षमै संक्रमण रोक्ने लक्ष्यका साथ अगाडि बढिरहेको छौँ । औषधि खुवाएका जिल्लामा संक्रमण देखियो भने सन् २०२४ मा औषधि सुरु गर्ने र २०२६ मा संक्रमण रोक्ने योजना हाम्रो छ ।’ सरकारले गएको वर्षबाट तीन थरि औषधि खुवाउन सुरु गरेको छ । यसअघि दुई थरीको औषधि खुवाउँदै आएको थियो ।

उनका अनुसार सन् २०२८ मा संक्रमण बल्झेको छ, छैन भनेर अध्ययन गरिनेछ । त्यसपछि फेरि २०३० मा अध्ययन गरेपछि मात्र निवारण भएको निर्क्योल गरिनेछ । महताेले भने, ‘सन् २०२६ पछि हामी औषधि नै नखुवाउने अवस्था सिर्जना गर्छौँ भनेर काम गरिरहेका छौँ । सबैलाई औषधि खुवाएर निवारणका लागि पास गराउने लक्ष्य राखेका छौँ ।’

निर्देशक डा. दासले लामो समयसम्म औषधि खुवाइरहँदा पनि रोग निवारण नहुनलाई चुनौती ठानेका छन् । उनी भन्छन्, ‘जति मात्रामा औषधि खानुपर्ने थियो । खाएका छैनन् । प्रत्येक वर्ष समुदायको जनसंख्याको ६५ प्रतिशतले भन्दा धेरैले औषधिको सेवन गर्नुपर्छ । रिर्पोटमा ६५ प्रतिशत देखाए पनि सर्भे गर्दैगर्दा त्यति व्यक्तिले नखाएको देखाएको छ ।’

खानुपर्ने औषधि नखाएकै कारण रोग निवारण हुनुको साटो लम्बिँदै गएकाे उनले बताए । महाशाखाका अनुसार एउटा समुदायले दुई थरीको औषधि ५ देखि ६ वर्षसम्म सेवन गर्नुपर्ने हुन्छ । औषधि समयमै सेवन गर्दा समुदायस्तरमा हात्तीपाइले रहँदैन । कुनै पनि समुदायको जनसंख्याको ६५ प्रतिशतले सेवन गरेको खण्डमा हात्तीपाइले रोग निवारण हुन्छ ।

विज्ञहरूका अनुसार औषधि सेवन नगर्दा समुदायमा रोग रहिरहन्छ । र, उनीहरूका कारण औषधिको सेवन गरेका व्यक्तिमा पनि रोगको संक्रमण सर्छ । हात्तीपाइले रोग एक व्यक्तिलाई नभई समुदायलाई उपचार गर्नुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।

विज्ञका अनुसार हात्तीपाइले एक सरुवा रोग हो । कुनै व्यक्तिको शरीरमा हात्तीपाइलेको किराको लार्भा (पारासाइट) छ, भने लामखुट्टेले उक्त संक्रमित व्यक्तिलाई टोकेर अर्को व्यक्तिलाई टोक्दा यो रोग सर्छ । तर, यो रोग अन्य संक्रामक रोगजसरी व्यक्ति व्यक्तिबीच सर्दैन । तर दुई व्यक्तिको बीचमा लामखुट्टे रोग सार्ने माध्यम भने बनिदिन्छ ।

संक्रमित लामखुट्टेले एक–दुई पटक टोक्दैमा यो रोग सर्दैन । संक्रमित हुनका लागि संक्रमित लामखुट्टेले हजारौँपटक टोक्नुपर्ने बताउँछन्, शाखाका प्रमुख डा. दाहाल । उनले भने, ‘हात्तीपाइलेका बिरामी कम हुनुको कारण लामखुट्टेले धेरैपटक टोक्नुपर्ने भएरै हो ।’

औषधि सेवन नै गर्दैनन्

महताेले भने, ‘पहिलो कुरा कहिलेकाहीँ कोही व्यक्तिलाई औषधि कहाँ खुवाइँदैछ भन्ने कुरा थाहा नभएको हुन सक्छ । र, घरघरमा स्वास्थ्यकर्मीहरू नपुगेका हुन सक्छन् । यो भनेको बिटर ट्रुथ (तितो सत्य) हो । यो कुरामा हामीले रियलाइज गर्नु सक्नुपर्छ ।’ अर्को हात्तीपाइलेविरुद्धको औषधिको सेवन गर्न डराउने गरेका पाइन्छ । यसको प्रतिअसर हुन सक्ने भएका कारण यो रोगको औषधि सेवन नगरेको डा. दास बताउँछन् ।

उनले भने, ‘हात्तीपाइलेको औषधिको कुनै पनि असर हुँदैन । यो रोगको औषधि खुवाउने अभियान सञ्चालन हुँदै गर्दा कति ठाउँमा मानिसहरू बेहोस भएका थिए ।’ चिकित्सकका अनुसार हात्तीपाइलेको रोगको परजीवी शरीरमा भएका व्यक्तिलाई भने औषधिले केही असर गर्ने गर्छ । त्यस्ता व्यक्तिले औषधिको सेवन गर्दा औषधि र जीवाणुबीच भिडन्त हुन्थ्यो । त्यही कारणले गर्दा ‘टक्सिन’ निस्कन्थ्यो र कुनै मानिसलाई चक्कर लाग्ने, बान्ता हुने हुन सक्छ ।

औषधिका बारेमा राम्रो सँग नबुझेकै कारण औषधि सेवन गर्न अहिले पनि मानिसहरू डराएको पाइन्छ । समुदायमा व्यक्तिमा हात्तीपाइलेको परजीवीको संक्रमण कम हुँदै गएको बताउँछन, डा. दास । उनी भन्छन्, ‘यो औषधिको सेवन गरेकै कारणले हो । औषधि सेवन गरेपछि बान्ता हुने, चक्कर लाग्ने, पखाला लाग्ने समस्या एकदमै कम भएको पाइएको छ । गएको वर्ष औषधि खुवाउँदै गर्दा दुई तीन जनामा मात्रै यस्ता लक्षण पाएका थियौँ । प्राथमिक उपचारपछि उनीहरू निको भए ।’

तर शिक्षत वर्गहरूले नै औषधि सेवन नगर्ने गरेको महताे बताउँछन् । उनले भने, ‘उनीहरू औषधिसम्बन्धी विज्ञ पनि होइनन् । तर, औषधिका बारेमा भ्रम फैलाइरहेका हुन्छन् । स्वास्थ्यकर्मीले भनेको भन्दा पनि त्यस्ता व्यक्तिको कुरा समाजले धेरै सुन्ने गरेको पाइन्छ ।’

औषधि सेवन कसले गर्न मिल्दैन ?

सात दिको सुत्केरी, २ वर्ष नपुगेका बालबालिका, छारेरोग भएका व्यक्ति, डायलाइसिस र केमो थेरापी गरिरहेका व्यक्तिहरूले यो औषधि सेवन गर्न नमिल्ने चिकित्सकहरूले सुझाएका छन् । यी व्यक्तिबाहेक अन्य सबै व्यक्तिले औषधि सेवन गर्न मिल्ने डा. दाहालले बताए ।

उनले भने, ‘रत्तचाप, मधुमेहका बिरामीले औषधि सेवन गर्न नहुने भन्दै औषधि सेवन नगरेको पाइन्छ । यो समुदायमा फैलिएको गलत बुझाइ हो । बेडमै राखेर उपचार गर्नुपर्ने बिरामीले मात्रै यो औषधि सेवन गर्न हुँदैन । अरु सबै व्यक्तिले हात्तीपाइलेविरुद्धको औषधि सेवन गर्न जरुरी छ ।’

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन ११, २०७९ १३:४९