गुमनाम नामहरूको यादनामा (पोडकास्टसहित)

A+ A A-

प्रिय संवेदना !

एउटा लोकप्रिय लोकोक्ति छ: नाम होस् बदनाम होस् परन्तु गुमनाम नहोस् । सार्वजनिक खपतमा आउने–छाउने चलनचल्तीका प्रख्यात–विख्यात नामहरू बदनाम भएको तिमीले सुनेकी छौ, मैले देखेको छु ।

जस्तो कि अभिनेता पल शाह । नाम तो सुना होगा । जस्तो कि क्रिकेटर सन्दीप लामिछाने । ये नाम भि सुना ही होगा ? यी हुन् ख्यातनामा–नाम जो शीघ्र पतनपश्चात् बदनाम भए ।

कहिलेकाहीँ यसो गम्छु: यो शहरमा पल शाह नाम भएका मानिसहरू अरु कति होलान् ? यो देशमा सन्दीप लामिछाने नाम धारण गर्ने मान्छेहरू कति संख्यामा होलान् ? ठ्याक्कै तिम्रोजस्तो नाम भएको ‘दुसरा हमनाम’ कति होलान् ? कहाँ होलान् ?

दुरुस्त तिम्रो नाम धारण गर्ने कतिपय मान्छेहरू गुमनाम होलान् । आज मेरो इच्छा छ, यो संस्मरणमा म ती गुमनाम नामहरूबारे चर्चा–परिचर्चा गरूँ, जो प्रख्यात या कुख्यात नामहरूको छायामा ओझेल भएको छ । अलपत्र परेको छ । वास्ताविहीन, चर्चाविहीन तथा सरोकारविहीन ।

उस्तै–दुरुस्तै नाम जनाउने अंग्रेजी भाषामा – NAMESAKE – नामक शब्द छ । झुम्पा लाहिरीले – The Namesake – नामक उपन्यासै लेखकी छन् । त्यो त ठीक छ कि ! परन्तु ‘नेमसेक’ को उस्तै–दुरुस्तै नेपाली शब्दचाहिँ के छ ? कसैगरी ठम्याउन सकिनँ ?

शब्दकोशम् शरणम् गच्छामी गर्दासमेत ‘नेमसेक’ को नेपाली शब्द मरु ! अब के गरुँ ? कसो गरूँ ? कस्तो शब्द–संकट आइलाग्यो, बाबै !

अन्ततः लेखक मोहन मैनालीलाई गुहार्दै फोनमा भनेँ : प्रभु, मलाई ‘नेमसेक’को नेपाली शब्द चाहियो । प्रभुले भन्नु भयोः कुमारजी, ‘हमनाम’ शब्द चलाउनुस् । अरु शब्द त के नै पो होला र !

त्यसैले, प्रिय संवेदना, आऊ यो संस्मरणमा हामी ‘हमनाम’ शब्द नै चलाऔँ । ती गुमनामहरूलाई ‘हमनाम’ भनी सम्बोधन गरौँ । ती हमनामको चर्चा गरौँ, जो गुमनाम छन् ।

जस्तो कि ज्ञानेन्द्र शाह नाम गरेको अर्कोे मान्छे पनि कहीँ–न–कतै त जरुर छ । ऊ सम्भवतः देहातको बुढो किसान हो । जसले आजसम्म यो देशको नागरिकता पाउन सकेको छैन । जस्तो कि पुष्पकमल दाहाल नाम धारण गर्ने मस्कुलर म्यान कुनै नाइट–क्लबको बाउन्सर हुन सक्छ, जसकी थर्ड गर्लफ्रेन्डले भर्खरै मात्र उसलाई आफ्नो जीवनबाट ‘बेदखल’ गरिदिएकी छ ।

जस्तो कि यता काठमान्डुका रवि लामिछाने छन्, जसले हालै मात्र गृहमन्त्रीलगायत अन्य पद गुमाएका छन् । उता नेपालगन्जमा मेरा बालसखा छन्, जसले राझा एयरपोर्टमा भव्य होटल खोलेका छन् ।

नागरिकता प्रकरणका कारण काठमान्डुका रवि लामिछानेसित नेपालगन्जका रवि लामिछाने घनघोर रिसाएका छन् ।

२०७७ सालको दसैँमा खुर्काेटबाट रामेछाप जानुपर्ने भयो । ससुरालीमा टीका लगाउन । गाडी पाउन ज्यादै मुस्किल । सावित्री कार्कीको भाइ अर्थात् सालाज्यू वडा अध्यक्ष । उनले अद्भुत–ओ–अद्भुत सवारीको जुगाड गरे । उनले फोनमा मकन भने, 'भिनाज्यू, काठमान्डुबाट एउटा रित्तो एम्बुलेन्स रामेछाप फर्कंदैछ, त्यसैमा आउनुस् ।'

एम्बुलेन्समा ससुराली ! लौ हेर, तथाकथित् फिक्सन डिजाइनरको हविगत !

खैर, जेहोस् ! एम्बुलेन्समा ससुराली जाँदै गर्दा बीच बाटोमा एउटा यात्रुले लिफ्ट माग्यो । उसलाई पनि एम्बुलेन्समा कोचकाच गरियो । त्यो मान्छेको नाम रहेछ: विश्वप्रकाश शर्मा । विश्वप्रकाश शर्मा पनि मजस्तै दुखिया ज्वाइँ रहेछ, जसले एम्बुलेन्समा ससुराली जाने दुर्लभ अवसर प्राप्त गर्‍यो ।

प्रिय संवेदना ! यात्रामा निस्कनु मात्र पर्छ, अनेक हमनामहरू भेटिन्छन् । वीरगन्जको सब्जी–मण्डीमा उपेन्द्र यादव बन्दागोबी बेचिरहेको हुन सक्छ । शेरबहादुर देउवा नाम गरेको टुहुरो बालक धनगढीको ग्यारेजमा मोटरसाइकलको पाङ्ग्रा फेरिरहेको हुन सक्छ । झलनाथ खनाल नाम गरेको मजदुर बुटवल–नारायणगढ सडकखण्डमा अलकत्रा ओछ्याइरहेको हुन सक्छ । तौलिहवाको माछाबजार छेवैको आँप–गाछीमुनि माधवकुमार नेपाल आफ्ना जुवाडे साथीहरूसित पप्लु, म्यारिज या कलब्रेक खेलिरहेको हुन सक्छ ।

आफ्नो कर्तव्यको पालना नगरेकोमा रवीन्द्र मिश्र नामक प्रहरीको हवल्दारलाई ओलाङचुङ गोलाको सुदूर चौकीमा सरुवा गरिएको हुन सक्छ । विनोद चौधरी नाम गरेको दरिद्र केटो कन्चनपुरको कुनै चियापसलमा जुठा गिलासहरू माझिरहेको हुन सक्छ । गगन थापा नाम गरेको बुढो हलकारा फाटेको जुत्ता घिसार्दै कैलालीका गाउँहरूमा चिट्ठी–पत्र बाँडिरहेको हुन सक्छ । अनि पोखराको लेकसाइडमा घनश्याम भुसाल नामक सडक–बालक फेबिकोल सुँघ्दै हिँडिरहेको हुन सक्छ ।

प्रिय संवेदना ! म कहीँकतै जानुपरे अचेल ‘पठाओ’ बोलाउँछु । राइडरहरूको हमनाम सुनेर कहिलेकाहीँ चकित पर्छु । चर्चित नामहरूको डिट्टो हमनाम फेला पर्दा छक्क पर्छु । अक्क–न–बक्क पर्छु । उदाहरणका निम्ति पारसविक्रम शाह, भूषण दाहाल, कृष्णप्रसाद भट्टराई, भक्तराज आचार्य आदि ईत्यादि ।

एक दिन एउटा पठाओ–राइडर भेटिए । उनको नामः सलमान खान । गोर्खा पुर्ख्यौली घर भएका सलमान खान बालाजुमा बस्दा रहेछन् । बलिवुडियन सलमान खानको तुलनामा हाम्रा गोर्खेली सलमान खान निकै दुब्ला र मरनच्याँसे थिए ।

मैले उनलाई सोधेको थिएँ, 'सलमान खानका फिल्महरू कत्तिको हेर्नुहुन्छ ?' उनले ठट्यौली पारामा भने, 'आफ्नै फिल्महरू त के हेर्नु हो सर ! म त शाहरूख खानका फिल्महरू हेर्छु ।'

एकपटक त कति रमाइलो भयो भने अमृत गुरुङ स्वयम् घरको द्वारमा प्रकट भए । नीलो रङको स्कुटीमा । ‘नेपथ्य ब्यान्ड’ का लोक–पप गायकबारे सोध्दा उनी च्याँठिए । मकन भने, 'जसको नाम पनि अमृत गुरुङ ! यति धेरै अमृत गुरुङ मैले भेटेँ कि गनी साध्य छैन । भनी साध्य छैन । जुन ऐरे गैरे नत्थुखैरे पनि अमृत गुरुङ ! अब त यो नाम नै चेन्ज गर्नुपर्लाजस्तो छ दाइ !'

एक दिन त झन् कस्तो भयो भने पाटन ढोकामा ‘पठाओ’ बोलाउँदा रामवण यादव पो टुप्लुक्क आइपुगे, कालो पल्सर बाइकमा । पूर्वराष्ट्रपतिको हमनामले चलाएको मोटरसाइकल चढी –विदाउट कारकेड / विदाउट भ्याँपु भ्याँपु– म बबुरो बत्तीसपुतलीको शिल्पी थिएटर पुगेँ ।

नाट्यकर्मी घिमिरे युवराजलाई आफू रामवरण यादवको बाइकमा आएको कुरा सुनाउँदा उनले भने, 'सरजी, रामवरण यादवले तपाईंलाई कसो बाइक चढाएछन् । भैँसी चढाएका भए त बित्याँस पर्थ्यो ।'

मौका मिले कुनै दिन तिमी त्यो ट्याक्सी रोक्नू अघिल्लो सिटमै बस्नू । अनि हँसिलो मुस्कानका साथ उसलाई भन्नू– अँ त कुमार नगरकोटीजी, तपाईंको नाम एउटा लेखकसित मिल्दोजुल्दो रहेछ । चिन्नुहुन्छ ? हँसिलो मुस्कानका साथ चालक कुमार नगरकोटीले भन्नेछ– लेखक कुमार नगरकोटीलाई मैले एक दिन बालकुमारीको घरबाट उठाएर पशुपतिको घाट पुर्‍याएको थिएँ ।

प्रिय संवेदना, यतिञ्जेल मैले केही चर्चित नाम धारण गर्ने हमनामहरूबारे कुरा गरेँ । अब यो संस्मरणमा म त्यस्ता गुमनाम नामहरूको स्मरण गर्छु जो प्रख्यात, विख्यात या कुख्यात नामहरूको छायामा कतै ओझेल भए । त्यस्ता मानिसहरू जसलाई मैले जीवनको कालखण्डमा, विभिन्न मोडहरूमा भेटेको थिएँ । प्रस्तुत छ: गुमनाम नामहरूको यादनामा ।

०००

।। बाबुराम भट्टराई, न्यू वाइफ र साधु ।।

म बस्ने घरमा मेरो गुफाको बगलमा एउटा कोठा छ, जो प्रायः खाली भइरहन्छ । त्यो कोठामा डेरा डाल्ने मानिसहरूलाई म ‘सिजनल गेस्ट’ अर्थात् मौसमी अतिथि भन्न मन पराउँछु ।

मौसम फेरिएसरी उक्त कोठामा अतिथिहरू फेरिइरहन्छन् ।

वसन्त ऋतुमा डेरा जमाउन आउने मनुवा बर्खान्तसम्ममा अन्तै कतै लाग्छ । जाडोयाममा गुँड खोज्न आउने जोडीलाई पनि तीन महिनाभित्रै चैतको बतासले अन्ततः आफूसितै उडाई लान्छ ।

उक्त कोठामा कहिले भोजपुरतिरको आलु व्यवसायी बस्न आउँछ त कहिले हुम्लाको ओभरसियर विद्यार्थी । त्यो कोठामा कहिले ब्युटी पार्लर चलाउने रोजिना लिम्बूको राज हुन्छ त कहिले लोकसेवामा भिड्ने कर्मठ युवा सुधीरकुमार ओझाको ।

ती मौसमी अतिथिहरू आउँछन्, बस्छन् र केही महिना बसीवरी गइहाल्छन् । त्यसपछि त्यो कोठा अर्काे अतिथिलाई कुरी बस्न थाल्छ । परित्यक्त गुँडमा अब को आउने हो ? म पनि कुरी बस्छु ।

यो कुराइ कहिले छोटो हुन्छ: साप्ताहिक । कहिले लामो हुन्छः मासिक ।

कुराइ साप्ताहिक होस् या मासिक, कुनै–न–कुनै सिजनल गेस्ट डेरा खोज्दै टुप्लुक्क आउँछ, आउँछ । जस्तो कि उक्त कोठामा एक दिन एउटा भलाद्‌मी टुपुल्किए, जसको नाम थियोः बाबुराम भट्टराई ।

मलाई लाग्यो, हो–न–हो देशको प्रधानमन्त्री नै मेरो गुफाछेउ बस्न आयो ।

यो २०६९ साल साउनको कुरा हो । प्रसिद्ध माओवादी नेतृ हिसिला यमीका पतिश्री प्रधानमन्त्री भएको बेला । बेला–कु–बेला प्रधानमन्त्री सामान्यजनका घर–घर, भान्सा–भान्सा चहार्दै भोजन ग्रहण गर्थे । अब मेरो उत्साह प्लस उमंग हेरियोस् । त्यही साँझ मैले बाबुराम भट्टराईलाई सन्ध्या–भोजन ज्युनार गराउने पावन विचार उनीसमक्ष प्रकट गरेँ । उनले सहर्ष स्वीकारे ।

सावित्री कार्कीेले दामी चिकन–करी बनाई अलङविथ लट्स अफ ग्रिन सलाद एन्ड तिलको अचार । मैले माइलाको पसलबाट उधारोमा भ्याट सिक्स्टी–नाइन ल्याएँ । बाबुराम भट्टराईसित मैले त्यो साँझ व्हिस्की चियर्स गरेँ । लाग्यो, देशको प्रधानमन्त्रीसित बसी मैले अमृत–जल नै सेवन गरेँ ।

भन्नु परोइन, कालान्तरमा बाबुराम भट्टराईसित मेरो राम्रो हिमचिम भयो । उनी उपत्यकाको दक्षिणी भेग लेलेका स्थायी निवासी रहेछन् । मिलनसार एवम् सहयोगी भावनाले ओतप्रोत !

एकपटक मेरो ज्यानमा कैफियत हुँदा बाबुराम भट्टराईले मलाई आफ्नो मोटरसाइकलमा राखी मध्यरातमा पाटन अस्पताल लिएर गए । कुनै झर्काे–लाज–घिन नमानी युरिन टेस्टका निम्ति मैले फेरेको पिसाबको स्यानो सिसी उनले हातैले समातीवरी ल्याबमा बुझाए । मेरो हेरचाह गरे ।

चाबहिलमा बाबुराम भट्टराईको पसल थियो । उनी जिन्स कपडाको कारोबार गर्थे । एक दिन उनले मेरो कम्मरमुनिको नापो लिए । केही दिनपछि युनिक जिन्सको ब्यागी प्यान्ट सिलाएर ल्याइदिए । जसलाई मैले अत्यन्त मन पराएँ । जसलाई कुर्थासित लगाएर केही काल म ठाँटले हिँडे ।

३५ वर्षीय बाबुराम भट्टराई सामान्य कदकाँठीका मनुवा थिए, जो नियमित दाह्री–जुँगा खौरने गर्थे । भान्सामा मीठो–मसिनो पाकेको बेला मलाई बोलाउँथे । करेलाको अचार खुवाउँथे ।

उनको कोठामा एक दिन एउटी महिला देखा परी, जो बाबुराम भट्टराईको तुनामा उमेर खाएकी, केही छिप्पिएकी लाग्थी । महिलासित मेरो परिचय गराइदिँदै उनले मकन भने, 'नगरकोटीजी, मीट माई न्यू वाइफ ।’

न्यु वाइफ ? देन ह्वाट अबाउट ओल्ड वाइफ !

जेहोस्, बाबुराम भट्टराईकी न्यू वाइफ मलाई मन पर्‍यो । दुःख त के मात्र हो भने, त्यही न्यु वाइफका कारण एक दिन बाबुराम भट्टराईले कोठै छाडेर जानुपर्‍यो ।

बुझ्दै जाँदा मैले के बुझेँ भने बाबुराम भट्टराईकी न्यु वाइफ वास्तवमा अरु कसैकी ओल्ड वाइफ रहिछ । आफ्नो मौजुदा लोग्नेलाई छाडेर ऊ बाबुराम भट्टराईसित ‘पोइल’ आएकी रहिछ ।

यसको मतलब बाबुराम भट्टराई कुनै साधुको जार रहेछ ।

साधुले आफ्नो पत्नी हरण गर्ने जारलाई काट्ने चलन कुनै बखतको नेपालमा हुँदो हो । अहिले छैन । ६० वर्षअघि मेरा प्यारा लेखक इन्द्रबहादुर राईले ‘जार : भएकै एउटा कथा’ नामक ज्यादै उम्दा कथा लेखेका थिए । उनी अझै जीवित हुँदा हुन्, र बाबुराम भट्टराईलाई देख्दा हुन् त उनले त्यो कथाको दोस्रो भाग जरुर–ओ–जरुर लेख्दा हुन् ।

खैर, जेहोस् । रोचक त के भयो भने एक दिन आफ्नो दाम्पत्य जीवनबाट अता–पता–लापता भएकी स्वास्नी खोज्दै त्यो दुखिया साधु हाम्रै घरमा टुप्लुक्क आइपुग्यो । प्रहरीसित । जारलाई पक्राउ गर्न ।

अपितु साधु र प्रहरीहरू एकमुस्ट जिल्लाराम भए । किनभने जार उर्फ बाबुराम भट्टराईले केही दिनअघि नै कोठा छाडिसकेका थिए ।

अफसोचको बात यति मात्र हो कि ‘जार’ले मसित एक वचन ‘जान्छु’ पनि भनेन ।

जार उर्फ बाबुराम भट्टराईको कथा मलाई उसैले यदाकदा खुवाउने करेलाको अचारझैँ तीतो लाग्छ । उनी अचेल कहाँ छन्, मलाई थाहा छैन । उनको स्मृति–चिनो अर्थात् कालो जिन्सको ब्यागी प्यान्ट मसित अझै पनि छ, जसलाई कुर्थासित लगाइवरी कहिलेकाहीँ म यो शहरको भिडमा बाबुराम भट्टराई भेटिइन्छ कि भन्ने आसमा डुलिहिँड्छु ।

०००

।। हिटलरको पाण्डुलिपि ।।

एकहत्तर सालको कुरा हो । राति दारु पिएर घर फर्कंदा नोकियाको सेलफोन बाटोमा कतै खसेछ । बिहान होसमा आउँदा मात्रै थाहा पाएँ । आस मारिसकेको थिएँ तैपनि सावित्री कार्कीको फोनबाट हराएको फोनमा डायल गरेँ ।

कस्तो आश्चर्य ! सेलफोन ज्युँदै रहेछ । कसैले ‘हेलो’ भन्यो ।

मैले निजलाई भनेँ, 'तपाईंले मेरो मोबाइल भेट्टाउनुभएछ । मलाई फिर्ता गर्दिनुहुन्छ कि !' निजले फिर्ता गर्ने कुरा गर्दै सोध्यो, 'मोबाइल कहाँ ल्याइदिऊँ ?'

एम्बुलेन्समा ससुराली जाँदै गर्दा बीच बाटोमा एउटा यात्रुले लिफ्ट माग्यो । उसलाई पनि एम्बुलेन्समा कोचकाच गरियो । त्यो मान्छेको नाम रहेछ: विश्वप्रकाश शर्मा । विश्वप्रकाश शर्मा पनि मजस्तै दुखिया ज्वाइँ रहेछ, जसले एम्बुलेन्समा ससुराली जाने दुर्लभ अवसर प्राप्त गर्‍यो ।

तिनताका म शंखमुलस्थित –इनोभेटिभ इङ्लिस स्कुल– मा पढाउँथेँ । दिउँसो ती मानिसले स्कुलको गेटमै आई मेरो हातमा हराएको मोबाइल थमाइदिए । लामो कपाल पालेका ती मानिस यस्तै २५/२६ वर्षका हुँदा हुन् । तिनको नाम रहेछः दिनेश डाँगी ।

मिस्टर डाँगीलाई मैले नजिकैको चियापसलमा लिएर गएँ । फोन फिर्ता गरिदिएकोमा धन्यवाद दिँदा उनले हाँस्दै भने, 'तपाईंको थोत्रो मोबाइल मलाई के काम ? मसित त्योभन्दा एक्सपेन्सिभ मोबाइल छ ।'

मान्छे मलाई रमाइलो लाग्यो ।

पछि दिनेश डाँगीसित मेरो राम्रो दोस्ती भयो । चियापसलबाट सुरु भएको हाम्रो मित्रताको यात्रा दारु पसलसम्म पुग्यो । एक साँझ उनले आफ्नो कलेजकालीन साथीलाई दारु पसलमा ल्याए । मसित परिचय गराइदिए । तिनी पनि मेरा दारु–यार बने ।

ती नवदारु–यारको नाम रहेछ: वामदेव गौतम ‘हिटलर’ ।

वामदेव गौतम नाम भन्दा पनि म उनको उपनाम ‘हिटलर’ बाट बढी आकर्षित भइगएँ । किन हिटलर ? 'किनभने' उनले बताए, 'मलाई हिटलर साह्रै इन्ट्रेस्टिङ क्यारेक्टर लाग्छ ?'

इन्ट्रेस्टिङ लाग्छ भन्दैमा कसले आफ्नो उपनाम हिटलर राख्न कसरी सक्छ ? यसको एक मात्र चित्तबुझ्दो जवाफ के हुन सक्छ भने जसको नाम वामदेव गौतम छ, त्यसले जरुर आफ्नो उपनाम हिटलर राख्न सक्छ ।

भन्नु परोइन, तिनैताका अर्का वामदेव गौतम गृहमन्त्री त थिए नै, उपप्रधानमन्त्री पनि तिनै थिए ।

दिनेश डाँगीका कलेजकालीन साथी हिटलर साहित्यमा रुचि राख्ने मात्र होइन, साहित्य रचनासमेत गर्दा रहेछन् । कथा, कविता लेख्दा रहेछन् । कान्तिपुर–कोसेलीमा छापिने मेरो अनियमित स्तम्भ ‘कुमारजी उवाच’ को नियमित पाठक रहेछन् । ‘फोसिल’ लगायत ‘मोक्षान्तः काठमान्डु फिभर’ पढेका रहेछन् ।

चिनजान भएको तेस्रो या चौथो भेटमा हुनुपर्छ, वामदेव गौतमले मलाई एउटा पाण्डुलिपि दिँदै भने, 'मेरो उपन्यास पढेर सल्लाह सुझाव दिनुपर्‍यो । उपन्यासको नाम राख्या छैन, गतिलो नाम पनि जराइदिनुपर्‍यो ।'

त्यो मदिरालु साँझमा कुरैकुरामा मैले वामदेव गौतमलाई दोस्तोयब्स्कीको ‘क्राइम एन्ड पनिसमेन्ट’ पढ्न सल्लाह दिएँ । सकिन्छ भने ‘ब्रदर्स कार्माजोभ’ पनि पढ्न सिफारिस गरेँ ।

पाण्डुलिपि बोकी म घर फर्कें ।

सर्सरती हेरेँ । ए–फो साइजको कागजमा टंकन गरिएको पाण्डुलिपि २५० पेजभन्दा बढी थियो । पहिलो पानाको पुछारमा उपन्यासकारको नाम अंकित थियोः वामदेव गौतम ‘हिटलर’ । उपन्यासको शीर्षक थिएन । पाण्डुलिपिमा मार्कर पेनले कालो अक्षरमा ‘हिटलरको पाण्डुलिपि’ लेखेँ अनि कतै थन्क्याइदिएँ ।

मैले त्यसलाई कहिल्यै पढिनँ ।

त्यो वर्ष –एकहत्तर साल– मा मैले दुई चीज सदासदाका निम्ति त्यागिदिएँ । दारु अनि जागिर । दिनेश डाँगी र वामदेव गौतमसितको भेट पातलिन थाल्यो । म ‘मिस्टिका’ उपन्यास लेख्न र कल्पनाको सर्रियल संसारमा घोत्लिन थालेँ ।

लामो अन्तरालपछि एक दिन वामदेव गौतमले मलाई फोन गर्दै 'तपाईंसित भेट्न पाए हुन्थ्यो’ भने । लौ मार्‍यो । उनको पाण्डुलिपि त मैले बिर्सिसकेको थिएँ । अब के गर्ने ? उनलाई के भन्ने ?

मैले केही भन्नै परेन । वसन्तपुरको एउटा क्याफेमा उनैले भने, 'कुमारजी, मैले लेखेको उपन्यास तपाईंले पढ्नु भा’छैन भने नपढ्नुस् । दोस्तोयब्स्कीको उपन्यास ‘क्राइम एन्ड पनिसमेन्ट’ पढेपछि मलाई बोध भयो, मैले कति घटिया उपन्यास लेखेछु भनेर ! साहित्यलाई मैले कति खेलाँची ठानेको रहेछु ! मलाई दोस्तोयब्स्की पढ्ने सल्लाह दिएकोमा तपाईंलाई थ्याङ्क यु । मैले लेखेको उपन्यासको अब कुनै अर्थ छैन । सक्नुहुन्छ भने कुमारजी, मेरो पाण्डुलिपि खाली सिसी पुराना कागजवालालाई दिइपठाउनुहोला ।'

यो एकहत्तर साल फागुनको कुरा हुनुपर्छ । वामदेव गौतमसित त्यो नै मेरो अन्तिम भेट थियो । त्यसको दुई महिनापछि बहत्तर साल वैशाख १२ गते भुइँचालो आयो, जसले देशभरि हाहाकार मच्चायो ।

भुइँचालोको चपेटामा परी हजारौँले आफ्नो ज्यान गुमाए ।

पराकम्प आउने–जाने क्रम जारी थियो । एक दिन साथीहरूको हालखबर बुझ्न पालैपालो फोन लगाएँ । वामदेव गौतमको फोन उठेन । मनमा चिसो पस्यो । दिनेश डाँगीलाई फोन गरेँ । उनले दुःखद खबर सुनाए ।

उनले भने, 'चैतको अन्तिम शनिबार हामी दोलालघाट पिकनिक गएका थियौँ । गौतमजी नदीमा डुब्नुभयो । बचाउन सकिएन । उहाँ केही समयदेखि डिप्रेसनमा हुनुहुन्थ्यो । औषधि खाइरहनुभएको थियो । भोटेकोसीले बगाएको हो कि उहाँले सुसाइड गरेको हो, बुझ्नै सकिएन । दुई दिनपछि मात्र उहाँको लास भेटियो ।'

म स्तब्ध भएँ । निःशब्द भएँ ।

मलाई मृतकको उपन्यासले हठात् सताउन थाल्यो । त्यसलाई मैले कता थन्क्याइदिएँ ? झल्याँस्स भएँ । धुइँपत्ताल खोजेँ । कहीँकतै फेला परेन । सावित्रीलाई सोधखोज गरेँ । उसले उल्टै मलाई सोधी, 'कुन पाण्डुलिपि ? त्यही हिटलरको पाण्डुलिपि ?'

'हो, हो । त्यही पाण्डुलिपि । हिटलरको पाण्डुलिपि । काँ छ ?'

सावित्रीले भनी, 'आज तपाईंलाई हिटलरको पाण्डुलिपि किन चाहियो ? त्यो त मैले पत्रपत्रिकाहरूसितै खाली सिसी पुराना कागजवालालाई दिई पठाएँ ।'

सावित्रीको कुरा सुनेर म खङ्ग्रङ्ग भएँ ।

०००

।। केदारभक्त माथेमाको अनौठो इच्छा ।।

प्रिय संवेदना ! मान्छेलाई आफ्नो नाम अत्यन्त प्यारो लाग्छ । मन पर्ने मान्छेको मुखारविन्दबाट उच्चारण हुँदा उसलाई आफ्नो नाम झन् बढी कर्णप्रिय लाग्छ । श्रुतिमधुरसम्पन्न लाग्छ ।

आफ्नो नाम उसलाई आत्मीय लाग्छ, किनभने त्यही नाममा उसले जिन्दगी बाँच्छ । जुनी बिताउँछ । त्यही नाम लिएर ऊ मर्छ । साथीभाइहरूमाझ ऊ त्यही नामले चिनिन्छ । सम्झना, स्मृति, श्रद्धाञ्जली, समवेदना एवम्, यादहरूमा ऊ त्यही नामद्वारा पुकारिन्छ ।

आफ्नो नाम गुमनाम नहोस् भन्नेमा ऊ सचेत भइरहन्छ । त्यसैले ऊ लालपुर्जा, ड्राइभिङ लाइसेन्स, नागरिकता, पासपोर्ट इत्यादिमा आफ्नो नाम लेखाउँछ । शिलापत्रमा आफ्नो नाम कुँदाउँछ ।

शहरका शिलापत्रहरूमा आफ्नो नाम कुँदाउन–खोपाउन चाहने एउटा मान्छेबारे अब म उल्लेख गर्छु । उल्लेख किन गर्छु भने यो संस्मरणका निम्ति ऊ ज्यादै उल्लेखनीय पात्र हो ।

उसको नाम केदारभक्त माथेमा हो ।

ऊ तिमीले चिन्ने प्रोफेसर केदारभक्त माथेमाको हमनाम जरुर हो तर हमराही या हमसफर भने अवश्य पनि होइन । शिक्षाविद् केदारभक्त माथेमा सुपरिचित नाम हो तर शिलापत्रमा आफ्नो नाम कुँदाउन चाहने केदारभक्त माथेमा सार्वजनिक रूपमा अपरिचित गुमनाम हो ।

वर्षाैंअघि मैले उनलाई बालकुमारी मन्दिरछेवैको चियापसलमा एकाबिहानै भेटेको थिएँ । नियमित चिया गाहकीमाझ उनको आगमन चर्चाको विषय भयो । भक्तपुरबाट आएका रहेछन् । मन्दिरको दर्शन गर्न होइन, अपितु मन्दिरको शिलापत्रमा आफनो नाम कुँदाउन ।

एक दिन त झन् कस्तो भयो भने पाटन ढोकामा ‘पठाओ’ बोलाउँदा रामवण यादव पो टुप्लुक्क आइपुगे, कालो पल्सर बाइकमा । पूर्वराष्ट्रपतिको हमनामले चलाएको मोटरसाइकल चढी –विदाउट कारकेड / विदाउट भ्याँपु भ्याँपु– म बबुरो बत्तीसपुतलीको शिल्पी थिएटर पुगेँ ।

उनले मकन भनेका थिए, 'मन्दिरहरूलाई म केही पैसा दान दिने गर्छु र शिलापत्रमा मेरो नाम कुँदाउँछु । अनेक मन्दिरका शिलापाटीहरूमा मेरो नाम कुँदिएको छ । यो मन्दिरमा पनि मलाई मेरो नाम कुँदाउने इच्छा छ । मेरो नाम केदारभक्त माथेमा हो ।'

केदारभक्त माथेमाको इच्छा मलाई अनौठो लाग्यो । केही पैसा दान देऊ र शिलापत्रमा नाम कुँदाऊ । कस्तो गज्जब ! कस्ता चाखलाग्दा मानिस ! ठ्याक्कै मेरा कथाहरूमा फिट हुनेजस्ता अजीव पात्र ।

मन्दिरका अधिकारीहरूसित मैले केदारभक्त माथेमासँग भेट गराइदिएँ । तर, के कुरामा हो कुन्नि, कुरा मिलेन ।

मन्दिरको शिलापत्रमा केदारभक्त माथेमाको नाम कुँदिएन ।

वर्षाैं बितेर गए । केदारभक्त माथेमालाई मैले त्यसपछि कहिल्यै भेटेको छैन । त्यो नै पहिलो र अन्तिम भेट भइदियो । नाम मात्र याद छ, उनको अनुहार बिर्सिसकेँ । भलै उनको नाम बालकुमारी मन्दिरको शिलापत्रमा कुँदिएन तर मेरो मनको शिलापत्रमा अझै कुँदिएको छ ।

छुट्टिने बेलामा केदारभक्त माथेमाले मकन भनेका थिए, 'यो मन्दिरको शिलापत्रमा मेरो नाम अटेन । ठीकै छ । यो मन्दिरै मन्दिरको शहर हो । अर्काे कुनै मन्दिरको शिलापत्रमा केदारभक्त माथेमा जरुर अट्नेछ ।'

प्रिय संवेदना ! आफ्नो नामलाई लिएर अनेक सपना र इच्छा पालेर बस्ने अनेक मान्छेहरूलाई तिमी शहर एवम् जीवनका अनेक घुम्ती, मोड एवम् गल्लीहरूमा यत्रतत्र भेट्छौ ।

युगयुगान्तर आफ्नो नाम रहोस् भनी कुनै घाँसी कुवा खन्छ भने कुनै कवि ‘रामायण’ को अनुवाद गर्छ । कोही मूर्ति बनाउँछ र माइकलेन्जलो बन्छ त कोही शिलापत्रमा नाम कुदाउँछ र केदारभक्त माथेमा बन्छ ।

०००

।। राजेश हमालको फोक्सो पसल र घरबेटी बा ।।

प्रिय संवेदना ! म अब तिमीलाई राजेश हमालको फोक्सो–पसलमा लैजान्छु, ल ! त्यसका निम्ति न्युरोड जानुपर्ने हुन्छ । ट्र्याक्टरमा सन्ध्या–यात्रा गर्नुपर्ने हुन्छ । तर, ट्र्याक्टर काँ छ ? बताउँछु । के हतार ?

ट्र्याक्टर पाटनको लुँःखुशी नामक टोलमा छ । नेवारी भाषामा ‘लुँ:’ भनेको सुन र ‘खुशी’ भनेको खोला । नेवारी किवंदन्तीअनुसार लुँ: खुशीमा कुनै समय सुनको खोला बग्थ्यो रे ! अचेल बग्दैन ।

अहिले त लुँ: खुशीमा झुरुप्प परेको घना बस्ती छ । त्यही बस्तीको एउटा घरमा म कुनै समय डेरा लिई बस्थेँ । यो ‘कुनै समय’ भन्या कहिले ?

बताउँछु । के हतार ?

यो ५५/५६ सालतिरको कुरा हो । घरबेटी बाको एउटा ट्र्याक्टर थियो । त्यो ट्र्याक्टरमा उनी इँटा, छड, पराल इत्यादी राखी कहिले यता कहिले उता कहिले कुन्नि कता गुडिरहेका हुन्थे ।

एक साँझ सिगरेट किन्न कोठाबाट निस्केको थिएँ । धुम्र–स्टिक किनेर फर्कंदा घरको ढोकैमा घरबेटी बालाई ट्र्याक्टर स्टार्ट गर्दै गरेको देखेँ । 'कता?,’ मैले सोधें । 'न्युरोडतिर,' उनले भने । न्युरोडतिर उनी कुनै सामान ढुवानी गर्न जाँदै रहेछन् । कुन सामान ? अहिले बिर्सें ।

मेरो पालो उनको बगलमै गई बसेँ । भनेँ, 'म पनि जाने ।’ उनले मलाई टुप्पीदेखि पैतालासम्म एक नजर फ्याँके । अनि अविश्वसनीय पारामा भने, 'यत्तिकै जाने मास्साब ?' यत्तिकै भनेको के ? मास्साब भनेको के ?

बताउँछु । के हतार ?

‘यत्तिकै’ भनेको मैले आङमा पहिरेको गन्जी र हाफ प्यान्ट र चप्पल । अनि ‘मास्साब’ भनेको चाहिँ म मास्टर थिएँ नि त ! चापागाउँको –नवदीप स्कुल– मा पढाउने गर्थें ।

त्यो साँझ घरबेटीले ‘न्युरोड जाने’ भनेपछि मलाई झ्याप्प लाएर त्यहाँका ठेलापसलहरूको याद आएको थियो । ती ठेलाहरूमा साँझपख स्वादिष्ट फ्राइड फोक्सो बेचिन्थ्यो । खानेहरूको ताँती लाग्थ्यो । तँछाड–मछाड हुन्थ्यो । फोक्सो पकाउँदा एकमुस्ट निस्कने मसलाको वाफिलो सुगन्धले पूरै इलाका मगमग बसाउँथ्यो । अहिले सम्झँदा पनि मुख रसाउने ।

तिनै ठेलाहरूमध्ये राजेश हमालको एउटा ठेला थियो ।

राजेश हमालको हातमा के जादु थियो कुन्नि, उसले पकाउने फोक्सो मलाई विशेष मन पर्थ्यो । साथीहरूलाई पनि लिएर जाने हुँदा तिनले मलाई विशेष व्यवहार गर्थे । मेरो टपरीमा दुई/चार टुक्रा एक्स्ट्रा फोक्सो हालिदिन्थे ।

त्यो गर्मीको साँझ पनि विशेष थियो । किन विशेष थियो भने राजेश हमालको फोक्सो खान लुँ: खुशीबाट ट्र्याक्टर चढी म न्युरोड जाँदै थिएँ । त्यो पनि हाप प्यान्ट र गन्जी लगाई ।

कछुवाको तालमा ट्र्याक्टर गुड्न थालेपछि घरबेटी बालाई मैले भनेँ, 'न्युरोडमा राजेश हमालको फोक्सो–पसल छ । आज म तपाईंंलाई राजेश हमालको फोक्सो चखाउँछु । खाएपछि पल्किनुहुनेछ ।'

राजेश हमालको नाम सुनेर घरबेटी बा छक्क परे । निर्दाेष पारामा उनले कहे, 'फिलिमको हिरोले न्युरोडमा फोक्सो बेच्छ ? '

म मस्तसँग हाँसेँ ।

विचरा घरबेटी बा ! ज्यादै भोला, भला मानुष ! साह्रै सोझा एवम् सरल । म उनको घरमा तीन वर्षजति बसेँ । सदा आत्मीय व्यवहार देखाए । भाडामा कहिल्यै किचकिच गरेनन् । बरु धेरैपटक मलाई पैसा सापटी दिए ।

अँ त ! घरबेटी बाको ट्र्याक्टर गाःबहालहुँदै, पुलचोकहुँदै, कुपन्डोलहुँदै, त्रिपुरेश्वरहुँदै अन्ततः न्युरोड पुग्यो ।

चाबहिलमा बाबुराम भट्टराईको पसल थियो । उनी जिन्स कपडाको कारोबार गर्थे । एक दिन उनले मेरो कम्मरमुनिको नापो लिए र केही दिनपछि युनिक जिन्सको ब्यागी प्यान्ट सिलाएर ल्याइदिए । जसलाई कुर्थासित लगाएर केही काल म ठाँटले हिँडे ।

मैले उनलाई राजेश हमालको ठेला पसलमा लगेँ । र, दुई टपरी तारेको फोक्सो अर्डर गरेँ । घरबेटी बाको अनुहारमा छाएको आश्चर्य–भाव भने हेर्नलायकको देखियो । उनले राजेश हमाललाई तलदेखि माथिसम्म एक डोज हेरे । साइडबाट हेरे, अगाडिबाट हेरे, पछाडिबाट हेरे ।

उनलाई कुनै पनि फ्रेम एवम् एंगलबाट राजेश हमाल, राजेश हमालजस्तो लागेन क्यारे !

ठूलो कराईमा एकसुरले फोक्सो पकाइरहेका राजेश हमालको न लामो जुल्फीदार कपाल छ, न त आँखामा कालो चस्मा ! न चौडा छाती, न वलिष्ट पाखुरा ! उनको कल्पनाको राजेश हमाल र यथार्थको राजेश हमालमा आकाश–जमिनको फरक थियो ।

यस्तैमा राजेश हमालले उनको हातमा फोक्सो भरिएको टपरी थमाइदिए । यही मौकामा घरबेटी बाले उनलाई सोधे, 'तपाईं राजेश हमाल हो ?' जवाफ आयो: 'हो, म राजेश हमाल हुँ ।'

घरबेटी बाको अबोधपना देखेर मलाई उनको माया लाग्यो । उनले सिन्काले घोच्दै फोक्सो खाए । मस्तसँग, मुख मिठ्याउँदै खाए । एक टपरीले धित मरेन । अर्काे टपरी फोक्सो पनि भ्याइदिए ।

राजेश हमालको फोक्सो प्रकरणको केही दिनपश्चात् घरबेटी बा बिरामी परे । एक दिन करेसाबारीमा निन्याउरो मुख लगाएर झोक्राइबसेको देखेंँ । के भयो भनी सोध्दा उनले भने, 'खत्तम भयो नि मास्साब ! अस्ति छाती दुखेर पाटन अस्पताल जँचाउन गा’को, फोक्सोमा पानी जमेको छ रे ! हेर्नुस् न, राजेश हमालको फोक्सो खा’को थिएँ, आफ्नै फोक्सो खत्तम भयो । राजेश हमालको फोक्सोले गर्नु गर्‍यो !'

विचरा, मेरा सोझा घरबेटी बा !

०००

क्लोज–अप

प्रिय संवेदना !

यो शहरमा लाखौँ मान्छेहरूमाझ एउटा मान्छे छ, जसको नाम हो: कुमार नगरकोटी । सम्भवतः यो नाम तिमीले सुनेकी छौ । शायद उसलाई चिनेकी छौ । हुन सक्छ, कहीँ कतै उसलाई भेटेकी पनि छौ ।

ऊ ट्याक्सी ड्राइभर हो । बा १ ज ४६३७ नम्बरको ट्याक्सी चलाउँछ ।

मौका मिले कुनै दिन तिमी त्यो ट्याक्सी रोक्नू । पछिल्लो सिटमा होइन, अघिल्लो सिटमै बस्नू । हँसिलो मुस्कानका साथ उसलाई भन्नू, 'अँ त कुमार नगरकोटीजी, तपाईंको नाम एउटा लेखकसित मिल्दोजुल्दो रहेछ । चिन्नुहुन्छ ?'

'किन नचिन्नु ?' हँसिलो मुस्कानका साथ चालक कुमार नगरकोटीले भन्नेछ, 'लेखक कुमार नगरकोटीलाई मैले एक दिन बालकुमारीको घरबाट उठाएर पशुपतिको घाट पुर्‍याएको थिएँ ।'

आशा छ, बा १ ज ४६३७ नम्बरको ट्याक्सी चढेर तिमी पनि कुनै दिन घाट पुग्नेछौ । चार जनाको काँध चढेर त जस्तोसुकै ऐरैगैरे नत्थु खैरेले घाट पुग्ने हैसियत राख्छ । तिमी कुमार नगरकोटीको ट्याक्सी चढी घाट पुग्नू । घाटमा मलाई सम्झनू ।

धन्यवाद । खुदा हफिज ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन १२, २०७९ ०८:०४