नेपालीको मःम मोहले संकटमा परे लाेपाेन्मुख अर्ना

A+ A A-

मसालेदार मासुका डल्लालाई पिठोले छोपिएको, मुखमा अटाउने, साना आकारमा बन्ने ‘मःम’ नेपालको एउटा लोकप्रिय खान्की हो । तात्तातो मःमलाई प्रायः अचारसँग उपलब्ध गराइन्छ । नेपाली र नेपाल गएकाहरूबारे बताउनुपर्दा सबैभन्दा पहिले दिमागमा आउने कुरा नै ‘मःम’ हो ।

नेपाल र तिब्बतमा उत्पत्ति भएको यो परिकार स्वदेश तथा विदेशमा रहेका नेपालीहरूको मनपर्ने खाना हो । यो लन्च, डिनर र सजिलो खान्कीका लागि लोकप्रिय विकल्प सावित भएको छ । भैँसीको मःम एकदमै स्वादिष्ट हुने भएको कारण धेरै खोजिने गरिन्छ, जसकारण नेपालको शहरी क्षेत्रमा भैँसीको मासुको माग अत्यधिक हुने गर्दछ । यसै उच्च मागका कारण नेपालको पूर्वी तराई क्षेत्रका लोपोन्मुख अर्नाहरू जोखिममा पर्ने गरेका छन् ।

‘नेपालको बजारमा बिक्री हुने मासुमध्ये ७० प्रतिशत हिस्सा भैँसीको मासुको छ’, नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क)का अनुसन्धानकर्ता भोजन ढकाल भन्छन्, ‘घरपालुवा भैँसी र अर्नाबिच क्रस प्रजनन भएर उत्पादन भएको भैँसीको मासुका लागि मानिसहरू बढी पैसा तिर्न तयार रहन्छन् ।’ उनी थप्छन्, ‘हाइब्रिड (वर्णशंकर) भैँसीहरूले घरेलु भैँसीभन्दा बढी दूध दिने स्थानीयहरूको विश्वास पनि छ ।’

त्यसैकारण अर्नाको अन्तिम बासस्थलको रूपमा रहेको पूर्वी नेपालको कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष नजिकै छिमेकी मुलुक भारतका किसानहरूले आफ्ना घरेलु भैँसीहरू खुला रूपमा छाड्ने गर्दछन् । ‘वन्यजन्तु आरक्षमा आफ्ना भैँसीलाई लुकाएर ल्याउनेहरूलाई हामीले दिनैपिच्छेजसो फेला पार्ने गरेका छौँ’ कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षका प्रमुख, रमेशकुमार यादव भन्छन्, ‘घरेलु र जंगली भैँसी क्रसबिड गराउनु अनाधिकृत हो, यसले जंगली अर्नाको संख्यालाई नै खतरा सिर्जना गर्छ ।’

‘जब हामीले आरक्षमा घरपालुवा भैँसीहरूको सर्वेक्षण गर्‍यौँ, तब केही भैँसीहरूको शरीरमा जंगली भैँसीहरूको जस्तो मोटो मांसपेशी तथा सेतो धब्बा भएको बाह्य विशेषता भएका फेला परे’, ढकाल भन्छन्, ‘यस्तो केवल क्रस प्रजननबाट मात्र सम्भव हुन्छ ।’

प्रकृति तथा प्राकृतिक स्रोत संरक्षण अन्तर्राष्ट्रिय युनियन (आईयूसीएन)का ले जंगली पानी भैँसी (अर्ना) पाइने मुलुकको रूपमा पहिले बंगलादेश, इन्डोनेसिया, लाओस, मलेसिया, श्रीलंका र भियतनाम समावेश गरेको थियो, तर अहिले यो नेपाल, भारत, भुटान, कम्बोडिया, म्यानमार र थाइल्याण्डमा सीमित भएको छ । आईसीयूसीएनका अनुसार हाइब्रिडकै कारण विगत तीन दशकमा अर्नाको संख्या करिब ५० प्रतिशत अर्थात करिब २५ सय देखि ४ हजारको संख्याले घटेको छ । घरेलु भैँसी र जंगली भैँसीको क्रस प्रजननकै कारण शुद्ध जंगली अर्ना लोप भइसकेको भन्ने केहीले भन्ने गरेका छन् ।

ढकालका अनुसार, ‘घरपालुवा भाले भैँसी (राँगा)हरू जंगलीभन्दा सानो हुन्छन्, त्यसैले जंगली पोथी अर्नासँग सम्भोगको सम्भावना एकदमै न्यून हुन्छ । ‘त्यसैगरी, जंगली भाले अर्नाहरू घरपालुवा भन्दा ठूला र बलिया हुन्छन् र सजिलै सम्भोग कार्यमा सरिक हुन सक्छन्’, ढकाल थप्छन्, ‘त्यसैकारण भाले अर्नाको आनुवांशिकता घट्ने सम्भावना पनि कम हुनसक्छ ।’

यो कुरामा यादव पनि सहमत छन् । यादव भन्छन्, ‘यद्यपि, यसको मतलब क्रस प्रजनन गरिरहनुपर्छ भन्ने चाहिँ होइन । जंगली र घरपालुवा जनावरहरूबीच हुने यस प्रकारको अन्तर्क्रियाका कारण एउटाबाट अर्काे प्रजातिमा मुख र खुट्टाको माध्यमबाट रोग सर्न सक्छ र हामीले यस्तो जोखिम लिन सक्दैनौँ ।

तर, नेपालबाट भारततिर बग्ने कोशी किनारमा बस्ने स्थानीयहरू आफूहरूसँग विकल्प नभएको बताउँछन् । नेपालको पशुपन्छी उद्योगमा भैँसीको योगदान भए पनि कम प्रजनन क्षमता र उत्पादकता प्रमुख बाधाहरू छन्, जसका कारक तत्व परजिवी संक्रमण र कम पोषण हुन् ।

‘सन् १९७६ मा कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष घोषणा हुनुपूर्व स्थानीयहरूले जंगली अर्ना, गोरुसँग क्रस प्रजनन गराउने आशाले छाडेका घरपालुवा भैँसीहरू त्यत्तिकै छाेडिँदा त्यसले एउटा चुनौती खडा गरेको छ । यसरी छाेडिँदा यसले एकातर्फ रोग प्रसारको जोखिम बढाउँछ, अर्काेतर्फ आरक्षभित्र अर्नाका लागि घासँको अभाव गराउँछ’, यादव भन्छन् ।

वन्यजन्तु आरक्षले जंगली अर्ना तथा गाईवस्तुको संरक्षणका लागि विभिन्न योजनाहरू कार्यान्वयनमा ल्याए पनि आशा गरेअनुसार सफलता पाउन सकेन । सन् २००१ देखि २००४ को अवधिमा आरक्ष अधिकारीले १६७ अर्नाहरू मारे । जंगली गाईको मामिलामा भने हिन्दु धर्मको राष्ट्रिय जनावर भएका कारण आरक्ष अधिकारीले केही गर्न सकेनन् ।क्रोमोलाइना ओडोराटा, यूपाटोरियम एडेनोफोरम, लान्टाना कमारा र मिकानिया माइक्रान्ताजस्ता आक्रान्त प्रजातिको प्रसारले अर्नाले खाने घाँसमा जोखिम सिर्जना गरेको आरक्षले पहिचान गरेको छ ।

स्थानीय किसानहरू वनमा काठ दाउरा,घाँसजस्ता उत्पादनहरूको खोजीमा आरक्ष क्षेत्रमा अनाधिकृत रूपमा प्रवेश गर्दा आगलागीको जोखिम बढ्ने हुन्छ, जसकारण अर्नाले खाने घाँसको प्रजातिको अभाव भई कम रुचीको घाँस खानुपर्ने बाध्यता सिर्जना हुनसक्छ ।

बाढी र नदीको बहाव परिवर्तन कारण पनि घाँसेमैदानमा नकारात्मक असर पर्ने गरेको छ र अर्नाको बासस्थान प्रत्येक वर्ष खुम्चिँदै गइरहेको छ । प्राकृतिक रूपमा घाँसेमैदानहरू जंगलमा परिवर्तन हुनु पनि एउटा प्रमुख कारण हो ।

मासुका लागि हाइब्रिड भैँसीतर्फ आकर्षित हुनेलाई कडा कारबाही गर्नुको सट्टा कृषकले आफ्नो भैँसी संरक्षित क्षेत्रमा छाड्नु नपर्ने गरी कृत्रिम गर्भाधानको सुविधा दिनु उपयुक्त हुने ढकाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘हामी एउटा गोरु समात्न सक्छौँ र यसको बिर्य प्रयोग गरेर मासु र दूध दिने हाइब्रिड सन्तान उत्पादन गर्न सक्छौँ । तर त्यो सजिलो छैन । यसका लागि हामीसँग मानवीय र आर्थिक स्रोत छैन ।’

न्यूजडट मोन्गावे डटकममा प्रकाशित रिर्पोट अनुवाद गरी प्रकाशन गरिएको हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, फागुन ४, २०७९ ०८:५६