पूर्वीय सभ्यताले जन्माएका योजना, नीति र रुपान्तरणका बाछिटाहरू

A+ A A-

पूर्वीय सभ्यतामा प्रागः ऐतिहासिककालदेखि नै योजना र रुपान्तरणको अभ्यास राज्य र समुदायस्तरबाट हुने गरेको थियो । राज्यस्तरबाट शक्तिशाली तथा सुद्दृढ राज्यको स्थापना एवम् व्यवस्थापनको सोचका साथ मौलिक, अनुभवजन्य तथा केन्द्रिकृत स्वरुपमा योजनाको अभ्यास रहेको थियो । समुदायस्तरमा योजनामार्फत पारस्परिकता, नैतिकता र सदाचारको मर्मलाई ध्यान दिई स्थानीय आवश्यकतामा केन्द्रित हुने गरेको देखिन्छ ।

धर्म र राजनीति सगोलमा रहेको तत्कालीन परिवेशमा शासकीय स्वेच्छाचारितालाई कठोर नियन्त्रण गर्दै सुरक्षित तथा शक्तिसम्पन्न राज्यभित्र सबै सुखी रहने व्यवस्था निर्माणतर्फ निर्देशित गरेको थियो । सभ्यताको आदिम कालखण्डमा राज्यको सुद्दृढीकरण र समुन्नतिका लागि समग्र गतिविधिलाई नीति तथा दृष्टान्तमार्फत निर्देशित गर्न खोजेको छ ।

मनुस्मृति

वर्णाश्रम व्यवस्थामा आधारित राजनीतिक, धार्मिक तथा सामाजिक विधानका रूपमा रहेको मनुस्मृतिले समाजमा विद्यमान असुरक्षा, मत्स्यन्याय तथा अराजकताको अन्त्यलाई राज्यको मुख्य उद्देश्य ठानेको देखिन्छ । यसले राज्यको सुरक्षा, सामर्थ्य तथा सुव्यवस्थालाई केन्द्रमा राखी राज्यको संरचना, राज्यका अंग तथा राज्य सञ्चालन प्रणालीको समेत व्याख्या गरेको छ । जसमा राज्य संरचनाको सप्ताङ्ग सिद्धान्त, राज्य सञ्चालनमा अष्टकर्म र राजकीय व्यवस्थाको कार्यान्वयनका लागि पाँच तहको विकेन्द्रिकृत संरचनाको अवधारणा मुख्य रूपमा रहेको छ ।

यसले राज्यको सफलता तथ्यपरक आन्तरिक तथा बाह्य सूचनामा आधारित योजनामा निर्भर रहने विचारलाई स्थापित गर्न खोजेको छ । समाजलाई सुव्यवस्थित गर्न उत्पादन, उपयोग र सेवा प्रवाहलाई पनि महत्त्व दिइएको छ ।जसअन्तर्गत कृषि तथा पशुजन्य उत्पादन, व्यापार तथा उद्यम, यातायात, विभेदीकृत कर प्रणाली, समाजको कमजोर वर्गका लागि विशेष व्यवस्था र शिक्षाको विस्तार एवम् विद्यार्थीका लागि सहुलियतजस्ता क्षेत्रहरू समेटिएका छन् ।

उपनिषद्

वेदको पुनर्व्याख्याका रूपमा उपनिषद् जन्मिएको मानिन्छ । यस कालखण्डमा आइपुग्दासम्म पनि धर्म र राजनीतिको एउटै विधान कायमै थियो । बृहदारण्यक उपनिषद्‌मा उल्लेखित 'सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ........' अथवा सबै सुखि रहून् र सबै निरोगी रहून् भन्ने सन्दर्भले राज्य, धर्म र समाजका समग्र मानवीय क्रियाकलापलाई सबैको सुख र निरोगितामा केन्द्रित रहन मार्गनिर्देश गरेको छ । मानवीय हितका लागि वस्तुगत तथा विषयगत उपलब्धिमा सन्तुलन मिलाउनु उपनिषद्ले देखाएको मुख्य मार्गका रूपमा रहेको छ ।

महाभारत

करिब दुई शताब्दीभन्दा अधिक समयको ज्ञान तथा अभ्याससमेटी विकसित महाकाव्यका रूपमा महाभारत तयार गरिएको विश्वास गरिन्छ । यस कालखण्डमा पनि राज्य सञ्चालनमा मनुकै मत हावी रहे पनि समयसापेक्ष बदलावलाई पनि महत्त्व दिइएको छ । महाकाव्यले मुख्य रूपमा चारवटा प्रभुत्वशाली विचारहरूको टकरावमा सफलता र असफलताका दृष्टान्त प्रस्तुत गरेको छ । दर्शन तथा सिद्धान्तको कसीमा राखेर हेर्दा भीष्मको विचारको मुख्य आधार आत्मनिष्ट आदर्शवाद, शकुनीको आलोचनात्मक यथार्थवाद, कृष्णको सापेक्षतावादी आदर्शवाद र विदुरको प्रयोगसिद्ध यथार्थवाद रहेको छ । यही आधारमा उनीहरूका लक्ष्य तथा कार्यशैली निर्धारण भएको देखिन्छ ।

भीष्मको विचारले लक्ष्यमा स्थिरता, निष्ठामा कठोरता र कार्यनीतिमा दृढतालाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।

शकुनीमार्फत प्रस्तुत धारणाले लक्ष्यमा स्पष्टता, रणनीतिमा सशक्तता, सामर्थ्य प्रधानता र कार्यनीतिमा गतिशीलता बलियो गरी बोकेको छ । राजनीतिमा सबै कर्म मान्य हुने उनको मत सर्वकालीन यथार्थका रूपमा रहेको छ ।

कृष्णको विचारसँग सूचनामा स्पष्टता, समस्या तथा सामर्थ्यबीच सन्तुलन, लक्ष्य तथा रणनीतिमा द्दृढता र कार्यनीतिमा लचकताको प्रवलता देखिन्छ । अर्कोतर्फ, गीतामा अभिव्यक्त '......नीतिरस्मी जिगीषताम' वाक्यांशले अपेक्षित नतिजा हासिल गर्न उपयुक्त नीति अथवा योजनाको भूमिका प्रमुख रहने कुरालाई स्पष्ट गर्छ ।

विदुरको विचारले राजा भरतदेखिकै शासन अवधिमा देखिएका उपयोगी तथा प्रयोगसिद्ध विचारलाई एकीकृत र तर्कबद्ध रूपमा दर्शाएको छ । नैतिकता र प्रामाणिकतामा टेकेर लक्ष्यउन्मुख हुनुपर्छ भन्ने उनको विचारको सार सबैका लागि महत्त्वपूर्ण छ ।

बौद्ध मत

प्रतित्यसमुत्माद दार्शनिक आधार रहेको बौद्ध दर्शनमा अन्तरनिहित राजनीतिक विचारले विगतको अन्धानुकरण नभई वस्तुगत आधारमा राज्य सञ्चालनको मौलिक स्वरुपलाई प्रस्तुत गर्छ ।

शकुनीमार्फत प्रस्तुत धारणाले लक्ष्यमा स्पष्टता, रणनीतिमा सशक्तता, सामर्थ्य प्रधानता र कार्यनीतिमा गतिशीलता बलियो गरी बोकेको छ । राजनीतिमा सबै कर्म मान्य हुने उनको मत सर्वकालीन यथार्थका रूपमा रहेको छ ।

आत्मानुभूतिमार्फत मानवीय विचार तथा चरित्रमा रूपान्तरण यस विचारको महत्त्वपूर्ण विशेषता हो । यसले वैदिक विचार एवम् वर्णाश्रमप्रति आलोचनात्मक धारणा प्रस्तुत गर्दै लिङ्ग तथा वर्णका आधारमा हुने विभेदलाई अस्वीकार गरेको छ । सारमा यस विचारले राज्य तथा समाजलाई शान्ति, दया, न्याय र प्रजापालनको मार्गमा निर्देशित गरेको देखिन्छ ।

कौटिल्यको अर्थशास्त्र

कौटिल्य (चाणक्य)ले राज्य सञ्चालनको व्यावहारिक सिद्धान्तको प्रतिपादन गरी राज्यको सुरक्षा, सुशासन तथा समुन्नतिका आधारहरू तयार गरेका छन् । कौटिल्यको अर्थशात्रमा रहेका शासकद्वारा स्वार्थत्याग, शासकमा विज्ञताको विकास, कृषि तथा उद्योगको उत्थान, नागरिकमा शिक्षा तथा विनयशीलताको प्रवर्द्धन र जनहितकारी कार्यजस्ता विचारहरूले राजनीतिलाई सधैँ सत्मार्गमा अभिप्रेरित गरिरहेका छन् ।

उनले राज्यको शक्ति सुद्दृढीकरण र समस्या समाधानका लागि तथ्यपरक सूचना तथा निरन्तर हस्तक्षेपको रणनीतिलाई सुझाएका छन् । उनका विचारले राज्यका गतिविधिलाई शान्ति तथा सुरक्षाको प्रत्याभूति र सम्पन्नतातर्फ निर्देशित गरेको छ । समाजको निर्वल हिस्साका समस्या शासक स्वयम्‌ले बुझेर विशेष रूपमा समाधान गरिनुपर्ने तर्कसमेत रहेको छ ।

नीतिको सार

श्रुति, स्मृति र कथाबाट व्यक्ति, समाज र राज्यलाई स्थापित आदर्श र सत्मार्गमा निर्देशित गर्न उपयोगी विचारलाई नीतिमार्फत प्रस्तुत गरिएको छ । विगतका अनुभव, स्थापित मान्यतादेखि प्रामाणिक तथ्यसमेत समेटेर विभिन्न विद्धान्‌हरूले नीति तयार गरेका छन् । यसअन्तर्गत शुक्रनीति, विदुरनीति र चाणक्य नीति प्रमुख छन् । यज्ञवल्क्यले शासक तथा प्रशासकलाई राज्यकोषको दुरुपयोग, भ्रष्टाचार र जनपीडनले आफ्नै सर्वनाश निम्त्याउनेतर्फ सचेत गराएका छन् ।

समग्रमा हेर्दा नीतिभित्र रहेको '......योजकः तत्र दुर्लभः ।।' (भावार्थः वाक्यांशले मन्त्रमा नभएको अक्षर नहुने, औषधीय गुण नभएको जरा नहुने र कुनै न कुनै योग्यता नभएको कुनै मनुष्य नहुने तर मिलाएर उपयोग गर्न सक्ने मर्मज्ञको कमी रहेको हुन्छ) श्लोकले कुशल योजनाकार र व्यवस्थापक नै रुपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण हुने बताउँछ । यसले सम्भावना पहिचान र उपयोगको ज्ञान तथा कुशलता नै योजनाको सार रहेको स्पष्ट गर्छ ।

परम्परागत ज्ञान तथा अभ्यास

नेपालका जातजातिमा आवश्यकता सम्बोधनका प्रयोगसिद्ध अनुकरणीय अनुभव तथा अभ्यासहरू छन् । यस्ता अभ्यासहरू खासगरी समाजमा सुव्यवस्था कायम, प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण तथा उपयोग र उत्पादनमा केन्द्रित छन् ।

स्थानीय खानीबाट धातु उत्खनन गरी आवश्यकता परिपूर्तिमा आत्मनिर्भरता १९७० सालको दशकपूर्व कायम थियो । धर्म भकारीका रूपमा खाद्य सुरक्षाको अभ्यास केही समय पहिलासम्म नेपालमा प्रचलित थियो । पर्म, परेली र भजौताजस्ता प्रचलनबाट श्रम आदान प्रदान एवं ज्ञान तथा सीप हस्तान्तरणको अभ्यास कृषि क्षेत्रमा छ ।

अनिकाल, महामारी र विपद्को पूर्वानुमानका मौलिक आधारहरू थिए । जसका लागि मौसमी गतिविधि, जंगली जनावर तथा चरा र कीराहरूका गतिविधिलाई समेत आधार मानिन्थ्यो ।

समुदायस्तरमा परम्परागत शासन प्रणालीको अभ्यासबाट न्याय, द्वन्द्व व्यवस्थापन, आन्तरिक समस्या समाधान, कृषि तथा पशुपालन र प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण तथा दिगो उपयोगलाई सुव्यवस्थित गर्ने संस्थागत अभ्यासहरू रहेका छन् । गुरुङ समुदायमा प्रचलित ट्हो, मुस्ताङको मर्हपटन समुदायको मिर्चाङ्ग, मगर समुदायको भेजा, तामाङ समुदायको चोहो, थारू समुदायको बडघर, नेवार समुदायको गुठी र स्याङ्तान–पाँच गाउँले समुदायको हुल झोम्पा यसका उदाहरणहरू हुन् । मुन्धुममार्गीले बोकेको समानता, प्रकृति प्रेम एवं दिगो उपयोगजस्ता धारणा वर्तमानमा सर्वत्र स्थापित भइसकेका छन् ।

आदिवासी समुदायको परम्परागत अभ्यासले मुख्य रूपमा प्राकृतिक स्रोतको दिगो उपयोग, आर्थिक अवसरमा वृद्धि, आत्मनिर्भरता, लोकतान्त्रिक अभ्यास, पारस्परिकता तथा सद्भाव र सांस्कृतिक निरन्तरतालाई समेत उच्च महत्त्व दिएको छ ।

अन्त्यमा,

विगतको अभ्यासले देखाएका सदाचार, दिगो उपयोग, आत्मनिर्भरता र गुणात्मक परिवर्तनको सन्देश वर्तमानमा कति सान्दर्भिक छ भन्ने कोणबाट हेरिनु आवश्यक छ । राज्यस्तरको विगतका अभ्यासले सुरक्षित र समृद्ध राज्यका लागि राज्यको स्वरुप, राज्यको कर्तव्य तथा कार्यदिशा, न्याय विधान, संस्थागत व्यवस्था र राज्य सञ्चालन प्रणालीलाई स्पष्ट गरेको छ ।

विगतले जन्माएको ज्ञानले राज्यको सामर्थ्य विस्तार र सुरक्षा व्यवस्थालाई केन्द्रमा राखेर नीति तथा योजनाका आधारभूत अभ्यासलाई समेत उजागर गरेको छ । अर्कोतर्फ, समाज रुपान्तरणको चक्रमा देखिने चुनौती र हस्तक्षेपका सफल प्रारुपहरू दर्शाएको छ । समुदायस्तरका परम्परागत अभ्यासले बोकेको आत्मनिर्भरता, दिगो उपयोग र सद्भावको सार्थकता वर्तमानमा अझै उच्च रहेको छ । राज्यको विकास तथा रुपान्तरणको यात्रामा विगतको अनुभवले कोरेका प्रयोगसिद्ध सवालहरूको समीक्षा र आत्मसात् गर्नु वर्तमानमा समेत फलदायी हुने देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १, २०७९ १४:४२