दमित दक्षिण एसियाली पुनर्जागरण किन आवश्यक छ ?

A+ A A-

विश्व मानचित्रमा उत्तरतर्फ हिमालय र काराकोरम हिमशृंखला तथा दक्षिणतर्फ हिन्द महासागरबीच अवस्थित दक्षिण एसियालाई इतिहासका अध्येताहरूले ‘द लक्की ल्याटिट्युड’ अर्थात् भाग्यमानी आक्षांशको एक अंशका रूपमा चित्रण गरेको पाइन्छ । इसापूर्व १०,०००–३,००० कोे कालखण्डमा उन्नत सभ्यताहरूको विकास, खेतीयोग्य हावापानी, वनस्पति र वन्यजन्तुहरूको विविधता, व्यावहारिक शासन प्रणाली आदिका कारण यो भेग परापूर्वकालमा समृद्ध र समुन्नत हुने गरेकोमा दुई मत देखिँदैन । (जेफृ स्याक्स–विश्वव्यापीकरणका युगहरू, २०२०) तर, त्यही भूगोलको आजको धरातलीय यथार्थ भने विल्कुल फरक छ ।

गरिबी, आतंकवाद, उग्रराष्ट्रवाद, नैतिक पतन, शासकीय अकर्मण्यता, कुुशासन र कष्टप्रद जीवनयापन, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव, धार्मिक असहिष्णुता हालको दक्षिण एसियाको चरित्र बनेको छ । त्यसैले त पश्चिमाहरू यस भेगलाई आज ‘द आर्क अफ इनस्टाबिलिटी’ अर्थात् अस्थिरताको बृतांशका रूपमा आफ्ना शोधपत्रहरूमा उल्लेख गर्छन् । (सीएसआईएस प्रतिवेदन– अस्थिरताको बृतांशः आतंकवाद र दक्षिण एसिया, २०१३)

केही साताअघि नेपालमा कसैले पनि नचिताएको एक दु:खलाग्दो घटना भयो । कुशासनको चरम उचाइ, सामाजिक मूल्य–मान्यतामा आएको ह्रास, मिचाहा दलाल–वर्गको हालीमुहाली र भ्रष्टाचारले गिजोलेको अर्थ व्यवस्थासँग जुध्न नसकेर नवउद्यमी प्रेमप्रसाद आचार्यले आफ्नो जीवनको आहुति दिए । देशभरबाट चुनिएका जनप्रतिनिधिहरू हुइँया गर्ने संसद् भवनअगाडि प्रधानमन्त्रीकै सवारीका बीच उनले देहत्याग गर्ने निर्णय लिए । जीवनको आरोहअवरोहसँग लड्दालड्दै र जुध्दा–जुध्दै पनि आत्मबल नै रित्तिएपछि गरून्‌ पनि के ?

देशमा केही गर्छु भन्ने मानिस राजनीतिक र सामाजिक व्यवस्थासँग आजित भएर देहत्याग गर्नुपर्ने अवस्था भनेको विकासको अधोगतिको चरम गहिराइ हो । अर्थशास्त्री र अनर्थशास्त्रीहरूको अंकगणितीय शास्त्रार्थको अब केही माने नै रहेन यहाँ । विकासको मापनमा यहाँभन्दा तल गिर्न सक्ने ठाउँ नै छैन । तर, दिग्भ्रमित पार्ने कुरा त के छ भने, अझ तल गिर्ने कुनै सम्भावना नभएपछि सचेत समाज त जाग्नुपर्ने, उठ्नुपर्ने, घोत्लिनुपर्ने समस्याहरूप्रति, चरित्रहरूप्रति र पात्रहरूप्रति । पटकपटक आममानिसहरू विक्षिप्त भईकन अधिकतम अप्रिय निर्णय लिँदासमेत, नेपाल मात्र नभएर, दक्षिण एसियामै पुनर्जागरणको छनक किन रत्तिभर पनि आउँदैन ? यो बडो विचारणीय विषय हो ।

करिब १२ वर्षअगाडि, अरबी भूगोलको ट्युनिसिया नामक देशमा ठीक यस्तै कारणले एक सडक व्यापारीले आत्मदाह गरेपछि त्यहाँ फैलिएको क्रान्तिको झङ्कारले ट्युनिसिया, इजिप्ट, लिबियाजस्ता अरबी देशहरूमा जागरण ल्यायो र सत्तासीनहरूको पासा पल्टाइदियो । केही देशहरूमा एकतन्त्रीय शासन ढलेर प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाको बीजारोपण भयो भने केही देशमा सामाजिक–नैतिक मूल्यमान्यतामा फेरबदल भयो । भनिन्छ, प्रकृतिको नियम नै हो, दु:खपछिको सुख र तमसपछिको ज्योति ! तर, पछिल्ला केही शताब्दीदेखि अन्धकारमा बाटो बिराएको दक्षिण एसिया भने किन जागेकै छैन ? किन जाग्नै सक्दैन ?

क्षत्‌विक्षत् ‘सामाजिक करार’

सामाजिक करार भन्नाले समाजमा रहने दुवै खाले मानिसहरू, शासक वर्ग र शासित वर्ग, एक अघोषित करारमा संलग्न हुन्छन् र ती दुवै वर्गका आ–आफ्नो अधिकार र दायित्वका सीमाहरू छन् भन्ने बुझिन्छ । (रुसो, १७१२–१७७८) शासकहरूले शासितहरूको हितमा कार्य गर्ने दायित्व वहन गनुपर्छ र त्यसका बदलामा उनीहरू राजकीय जीवनयापन र सम्मानबाट विभूषित हुन्छन् । त्यस्तै, शासितहरूमा सरकारको नियमकानुन शिरोपर गर्ने अघोषित कर्तव्य निहित हुन्छ भने स्वतन्त्रतापूर्वक र सहज जीवनयापन गर्न पाउने अधिकारको सुनिश्चितता हुनुपर्छ ।

असल राज्यमा हुनुपर्ने नै यही मूल्यमान्यता हो । यस करारमा थोरै फेरबदल हुनु कुनै नौलो कुरा होइन तर, आजको दक्षिण एसियामा जुन प्रकारको विचलन आएको छ, यो असामान्य छ । शासकहरू जुन हदमा कर्तव्यविमुख भएका छन, सामाजिक करारमा भयंकर विचलन आएको छ । शक्ति हुनेले निमुखालाई सधैँभरि सताइरहन सक्दै सक्दैनन्, इतिहास साक्षी छ । अन्तत्वगत्वा, क्रान्तिमार्फत सामाजिक करारमा ठूलो फेरबदल हुन्छ, एक सुनौलो बिहानीमा ।

आजको दक्षिण एसिया खुद्रे पहिचानको द्वन्द्वमा अल्झेको छ । सामाजिक करारका कारिन्दाहरूमा एक–अर्काप्रतिको विश्वासको खडेरी छ । नैतिकता मानौँ तोरीबारीको बुख्याँचाजस्तै बनेको छ ।

तर, दक्षिण एसियाली जनता, सामाजिक करारको मर्मभन्दा बाहिर रहेर, खासखास व्यक्तिमा आलौकिक शक्ति केन्द्रको कृपा भएका कारण उनीहरू शासन गर्न नै जन्मन्छन् भन्नेमा विश्वास गर्छन् । जस्तै, आज पनि केही प्रतिशत नेपालीहरू आफ्नो सम्प्रभूता राजामा सुम्पन चाहन्छन् । भुटानमा पनि राजतन्त्र छ । भारतमा आगामी चुनावमा पनि हिन्दु अतिवादी छाप छोडेका नेता नै चुनिने प्रबल सम्भावना छ । राजनीतिक चेत र धार्मिक विश्वासबीचको माखेसाङ्लो नराम्रोसँग जकडिएको छ, दक्षिण एसियामा । अफगानिस्तान र पाकिस्तानको धर्ममा आधारित राजनीतिक खिचातानी कुनै नौलो कुरा रहेन । र, शक्तिपूजा समाजको चरित्र भएको समाजमा सामाजिक करार प्राय: क्षत्‌विक्षत् हुन्छन् ।

मानवशास्त्री डोरबहादुर विष्टले भनेझैँ भाग्यवादप्रतिको गहिरो विश्वासले मिहिनेत गरेर केही हासिल गर्ने भावनालाई यहाँ नष्ट पारिदिएको छ । (भाग्यवाद र विकास, १९९१) तसर्थ, गहिरो भाग्यवादी चिन्तन, शक्तिपूजाको पराकाष्ठा र सामाजिक करारको अज्ञानता दक्षिण एसियाको यथार्थ हो । यसैले सम्भाव्य विशाल पुनर्जागरण रोकिरहेछ ।

पहिचानमा आधारित द्वन्द्व

सबै दक्षिण एसियाली राष्ट्रहरूमा भाषागत, सांस्कृतिक, धार्मिक आदि विविधताहरू धेरै छन् । विविधता हुनु एक सुखद पक्ष हो, तर यसका राजनीतिक चुनौतीहरू डरलाग्दा हुन्छन् । यी भिन्नभिन्न समुदाय/धर्म/भाषाका मानिसहरूलाई लोकतन्त्रको एउटै सूत्रमा बाँधेर समुन्नतितर्फ उन्मुख गराउनु कम चुनौतीको विषय भने होइन । दक्षिण एसियाका समाजहरू सतही रूपमा एकीकृत देखिए पनि अन्तर्यमा पहिचानको द्वन्द्वमा नराम्रोेसँग भासिएका छन् ।

नोबेल पुरस्कार विजेता अर्मात्य सेनले आफ्नो पुस्तक ‘पहिचान र द्वन्द्व, २००६’मा भनेझैँ यदि मानिसहरू साना–साना गुटवादी पहिचान अंगिकार गर्छन् भने त्यस समाजमा द्वन्द्व निश्चितप्राय: छ । तर, यसको ठीक उल्टो, एउटा बृहत् (जस्तै, राष्ट्रिय पहिचान) पहिचान अंगिकार गर्दा द्वन्द्वका झिल्का कम देखा पर्छन् । पहिचान परिस्थिति विशेष हुन्छ भन्ने यथार्थ आममानिसहरू हेक्का राख्दैनन् र परेको खण्डमा एकअर्काप्रति जाइलाग्छन् । जस्तै, आप्रवासी भारतीयहरू विदेशमा रहँदा कुनै जात/धर्म/वर्ग/वर्णका आधारमा भन्दा पनि भौगोलिक पहिचान अंंगिकार गरी आफूलाई भारतीय भनेर चिनाउँछन् र मिलेर बस्छन् । तर, भारतभित्रै रहँदा सोही पात्रहरूबीच जात/धर्म/वर्ण आदिको पहिचानमा आधारित द्वन्द्व विरक्तलाग्दो हुन्छ ।

त्यस्तै, भुटानमा लोतसाम्पा (नेपालीभाषी भुटानीहरू) लाई त्यहाँका अरु रैथानेहरूले रातारात अनागरिक बनाउनु पनि पहिचानमा आधारित द्वन्द्वकै उपज हो । त्यहाँको सत्तासीन गुटले आफ्नो पहिचानमाथि खतरा देख्यो र निकृष्ट व्यवहार प्रस्तुत गर्‍यो । बंगलादेशी रोहिंग्याहरू, भारतीय मुुसलमानहरू, पाकिस्तानी हिन्दुहरूलगायतका अल्पसंख्यकहरूमाथिको पटकपटकको दमन पहिचानकै आधारमा हुने गरेका छन् । तर, दमन मानव समस्याको हल होइन, फगत कारण मात्र हो ।

दक्षिण एसिया (सार्क क्षेत्र) को सीमित परिधिमा विश्वका करिब एकचौथाइ जनसंख्या छ, जुन आर्थिक दृष्टिकोणबाट बजारको सम्भावना अत्यन्तै धेरै भएको भूगोल हो । तर, धार्मिक पहिचान र भौगोलिक पहिचानका कारण सिर्जित हिंसाका कारण बजार एकीकरण हुन सकेकै छैन । आज, युरोपियन मुलुकका नागरिकहरू विगतको तितो इतिहास र राष्ट्रिय पहिचानहरूलाई थाती राखेर राजनीतिक र आर्थिक सीमाहरू मेटाएकै कारण विकासको नमुनाका रूपमा प्रस्तुत गर्न सफल छन् । यसरी नै, दक्षिण एसिया पहिचानको धूमिल दलदलबाट उम्केर एक हुन सके बाँकी विश्वलाई नै पछि पार्ने सार्मथ्य राख्छ ।

तसर्थ, जबसम्म देशमा मानिसहरू एक बृहत् पहिचान बोकेर ‘सबैका लागि समाज’ भन्ने भाष्य निर्माण गर्न जुट्दैनन्, तबसम्म त्यहाँको सामाजिक र आर्थिक विकासको गति सुस्ताई नै रहन्छ । खुद्रे पहिचान बोकेर त्यसकै अस्तित्वरक्षामा लाग्दा बृहत् उपलब्धिहरू हासिल गर्नुपर्नेमा जोड नजाने देखेर नै सायद नेपालका राजा महेन्द्रले राष्ट्रिय पहिचान निर्माण गर्न जोडबलसँग लागिपरेका थिए ।

अन्तत्वगत्वा, आजको दक्षिण एसिया खुद्रे पहिचानको द्वन्द्वमा अल्झेको छ । सामाजिक करारका कारिन्दाहरूमा एक–अर्काप्रतिको विश्वासको खडेरी छ । नैतिकता मानौँ तोरीबारीको बुख्याँचाजस्तै बनेको छ । अन्तर्यमा खोत्रो, आवरणमा झकिझकाउ । यस लेखको लेखक पनि आफूलाई बुख्याँचा नै सम्झन्छ, किनकि ऊ भारी–भर्कम शब्द राखेर सिद्धान्तको गफ ठोक्न मात्र जान्दछ । देशमा गरिखाने मानिस बाँच्नै नसक्ने वातावरण हुँदा पनि सडकमा एक थान खुट्टा बजार्नसम्म गएन । सायद तपाईं पनि जानुभएन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ २७, २०७९ ०७:१२