प्राविधिक एकलता– मानवताको अन्तिम आविष्कार

तस्वीरः अराया पेराल्टा

A+ A A-

सन् २०१६ ताका विश्वचर्चित खगोलविद् नील डिग्रेस टाइसन कस्मलोजी टुडे (आजको ब्रहमाण्ड विज्ञान कार्यक्रमका प्रस्तोता; सिंगुलारीटी ईज निएर) पुस्तकका लेखक रे कुर्जवील (आविष्कारक, लेखक र भविष्यकार) लाई उनले आफ्नो क्षेत्रको खगोलशास्त्रीय शब्द सिंगुलारीटी लिएको कारण ठट्यौली पारामा उनी रिसाएको भन्छन् । यसको जवाफमा रे कुर्जवील यो खगोलशास्त्रीय शब्द प्राविधिक विज्ञानमा आफूले नभई पहिलोपटक जोन भोन न्युम्यान (हंगेरीयन गणितिज्ञ) ले प्रयोग गरेका थिए भन्छन् ।

जसले मानव इतिहास एकलताको नजिक छ किनभने प्राविधिक परिवर्तन घातीय गतिमा अर्थात द्रूत गतिमा भइरहेको छ र यो एउटा बिन्दुमा पुग्न गइरहेको छ भन्दछ । उनले प्रगति यति छिटो हुन्छ कि इतिहासमा एकलता कायम हुनेछ भनेका थिए ।

यसलाई समान्य तरिकाले बुझ्दा सिंगुलारीटी अर्थात् एकलता भनेको विशेष गरी टेक्नोलोजीको क्षेत्रमा यसले एक काल्पनिक भविष्यको वर्णन गर्दछ जहाँ टेक्नोलोजीको विकास नियन्त्रणबाहिर र अपरिवर्तनीय हुनेछ भन्ने ठान्दछ । यी बुद्धिमान र शक्तिशाली प्रविधिहरूले हाम्रो वास्तविकतालाई आमूल र अप्रत्याशित रूपमा परिवर्तन गर्नेछ ।

विशेषगरी, सिंगुलारिटी (एकलताका) को अवधिमा कम्प्युटर प्रोग्रामहरू यति उन्नत भइदिन्छ कि कृत्रिम बौद्धिकता (एआई) ले मानव बौद्धिकत्तालाई पार गर्दछ । यसले सम्भावित रूपमा मानवता र कम्प्युटरहरू बीचको सबै खाले सीमा मेटाउनेछ । यसमा नानो टेक्नोलोजीलाई प्रमख प्रविधिको रूपमा लिइन्छ जसले एकलतालाई वास्तविका बनाउनेछ ।

टेक्नोलोजिकल सिंगुलारिटी अर्थात् प्राविधिक एकलता विशेष गरी कम्प्युटर वैज्ञानिकहरूले मेसिन सुपरइन्टेलिजेन्सको समयक्रमलाई जनाउन प्रयोगमा ल्याएका थिए । जहाँ सन् २०४५ सम्म मेसिन मानव बौद्धिकताभन्दा सुपरइन्टेलिजेन्ट हुने र मानिसले चाहेको सबै कुराहरू प्रदान गर्ने क्षमता राख्दछ भन्ने हो ।

सामान्यतया, कुनै पनि कुराको प्रगति अघिल्लो विकासमा आधारित हुनुपर्छ र बिस्तारै विकसित हुनेगर्छ । उदाहरणका लागि हाम्रो कम्प्युटरहरू साना–साना हुँदैछन् तर छिटो–छिटो चलिरहेका छन् । तर, यो विकास क्रमलाई एकलता भनिँदैन । किनभने यो वर्षभन्दा अर्को वर्ष कम्प्युटर राम्रो हुनेछ भनेर कसैले पनि अनुमान लगाउन सक्छ । तर, कम्प्युटरको उदयको बिन्दु भने एकलता हो । किनभने कम्प्युटरको आगमनपछि संसारमा अकल्पनीय परिवर्तन भएको छ ।

हामीले पृथ्वीको सम्पूर्ण इतिहासलाई एकलताको दृष्टिकोणबाट हेर्‍यौँ भने पृथ्वीको जन्मको क्षण एकलता हो । दोश्रो एकलता ४.२ बिलियन वर्षपहिले जीवनको जन्मको क्षण हो । ५५० मिलियन वर्षपहिले क्याम्ब्यिन विस्फोट (Cambrian Explosion) कोशिकाबाट विभिन्न जीवहरूको उदयको क्षण । ३३० मिलियन वर्षपहिले सरीसृपहरू (reptiles) को जन्म । त्यसपछि, स्तनधारी कोशिकाबाट विभिन्न जीवहरूको जन्मको क्षण । २०० मिलियन वर्षपहिले सबैभन्दा पुरानो मानिसको पुर्खा (Primates) प्रजातिको जन्म । ८० मिलियन वर्षपहिले Australopithecus (सबैभन्दा लामो समयसम्म बाँच्ने र सबैभन्दा प्रसिद्ध प्रारम्भिक मानव प्रजातिहरूमध्ये एक) को जन्म । ३.९ मिलियन वर्षपहिले अर्थात् सिधा हिँड्ने मानिसहरूको पर्खाको जन्म ।

योसँगै मानिसहरू सिधा हिँड्न सुरु गरेको क्षण पनि एकलता हो ।

यस्तै, मानव इतिहासलाई प्रविधिको विकासका मध्यनजरबाट हेर्‍यौँ भने मानिसले १.८ मिलियन वर्षपहिले ढुंगाका औजारहरू प्रयोग गरेको क्षण । १०,००० वर्ष पहिले कृषिको सरुवाति चरण । २५० वर्षपहिले औद्योगिक क्रान्तिको समयमा स्टिम इन्जिनहरूको प्रयोग । १३० वर्ष पहिले टेलिफोनको आविष्कारको क्षण । ७० वर्ष अघि कम्प्युटरको आविष्कार । यस्तै, आइफोनको आविष्कारको क्षणलाई पनि एकलता मानिएको छ ।

थप रूपमा भन्दा, मानिसले आगो बाल्न जानेको क्षण । नवौँ शताब्दीको बारुद । १९औँ शताब्दीको लाइट बल्ब, २०औँ शताब्दीमा आविष्कार भएको अटोमोबाइल, टेलिभिजन, आणविक हतियार, स्पेस क्राफ्ट, इन्टरनेट । २१औँ शताब्दीको सुरुवाती चरणमा हुँदै गरेको बायोटेक, नानोटेक जस्ता प्रविधिहरूलाई पनि एकलाताको क्षण मानिन्छ ।

सन् २०४५ मा प्रक्षेपण गरिएको एकलताको विन्दुलाई मानिसहरूको जीवनका उत्पत्तिको क्षणबराबर हेरिएको छ । त्यसैले पनि यसलाई पूर्णतया कल्पनाभन्दा बाहिर मानिएको हो ।

रे कर्जवील दि सिंगलारिटी इज नियरका लेखकले कम्प्युटरहरू उन्नत हुँदै जाँदा तिनीहरू जिनोमिक्स, नानो टेक्नोलोजी र रोबोटिक्स जस्ता अन्य प्रविधिहरूसँग मर्ज हुने भविष्यवाणी गरेका छन् । जसलले मानव सभ्यतालाई अर्को उचाइमा पुर्‍याउने छ । त्यो भावी सभ्यतामा जिनोमिक्स, नानो टेक्नोलोजी, र रोबोटिक्सलाई तीन स्तम्भको रूपमा हेरिएको छ ।

जिनोमिक्स (Genomics)

सामान्य भाषामा बुझ्दा जिनोमिक्स मानिसको जीनको अध्ययन हो । यसले शरीरभित्र रहेको रेगहरूको भविष्यवाणी गरी समयमै उपचार गर्न सम्भव तुल्याउँछ ।

पूर्ण मानव जीनोममा तीन अरब जोडी डीएनए हुन्छ । यसले हामीलाई हाम्रो शरीरलाई मौलिकता प्रदान गर्छ र व्यक्तिगत विशेषताहरू जस्तैः उचाइ र कपालको रङ दिनको लागि भूमिका खेलेको हुन्छ ।

तर, अब भने भविष्यमा डीएनए इडीटिंग गर्न पनि एआईले सोचेको भन्दा छिटो परिवर्तन ल्याउन भूमिका खेली रहेको छ । यसले हानीकारक जीनहरूको पहिचान र रोगको उपचारमा भूमिका खेल्ने आकलन गरिएको छ ।

नानो टेक्नोलोजी (nanotechnology)

नानो टेक्नोलोजी विशेषगरी सानाभन्दा साना मेसिनहरूको इन्जिनियरिङको क्षेत्रलाई मानिन्छ । यसले सामग्री र उपकरणहरू परमाणु र अणुहरूको स्तरमा निमार्ण गर्ने र गराउने प्रक्रिया हो हो ।

नानो टेक्नोलोजीलाई ऊर्जा खपत कम गर्न, वातावरण सफा राख्न, मुख्य गरी प्राणघातक रोगको समाधान गर्ने क्षमता रहेको दाबी गर्ने गरिन्छ । यसले कम लागत र कच्चा पर्दाथमा धेरै उत्पादन गर्ने र सानो, सस्तो, हल्का र अधिक रूपमा कार्यात्मक क्षमता बढी हुने गर्छ ।

रोबोटिक्स (robotics)

रोबोटहरूले भविष्यमा विश्वव्यापी रूपमा लगभग ८० करोड रोजगारहरू प्रतिस्थापन गर्ने आकलन गरिँदै छ । अहिले भएका लगभग ३० प्रतिशत पदहरू सधैँको लागि अर्थहीन (अप्रासंगिक) बनाउनेछ ।

यो पृष्ठभमिमा रोबोटिक्स र एआईबीचको सहकार्यलाई विभिन्न दृष्टीकोँणबाट हेर्न सकिन्छ । यसको नकारात्मक सूचांकलाई केही बेर थाती राखेर रोबोटिक्स र एआईबीचको सहकार्यलाई हेर्ने हो भने मानव जातिलाई उन्नत सभ्यतामा पुर्‍याउन पनि यसले ठूलो भूमिका खेल्ने देखिन्छ ।

सबैभन्दा क्रान्ति यसले तीन क्षेत्रमा ल्याउने देखिन्छ ।

कृषि: यसले अहिले विभिन्न देशमा भइरहेको श्रमिक अभावलाई दिगो रूपमा समाधान गर्नेछ । अहिले एआई र रोबोटिक्सको सहकार्यमा एग्रोबोट (दक्षता सुधार गर्न र म्यानुअल श्रममा निर्भरता कम गर्न खेतीमा प्रयोग गरिने एक स्वायत्त रोबोट)। यसको अलवा झारपात छाट्नेदेखि फसल काट्ने सम्मको मेसिनको लागि सहकार्य भइरहेको छ ।

एयरोस्पेस: धेरै क्षेत्रहरूमध्ये एक अन्तरिक्ष यात्रीहरूलाई उनीहरूको दैनिक कार्यहरूमा सहयोग गर्न र समस्याहरू पत्ता लगाउन, प्रारम्भिक चेतावनी प्रणलीको रूपमा सञ्चालन गर्दा स्पिच रिकगनिसनमार्फत् तनाव कम गर्न अनुसन्धान भइरहेको छ ।

स्वायत्त सवारी: स्वायत्त सवारीमा अहिले सेल्फ–ड्राइभिङ, रोबो–ट्याक्सी र स्वायत्त– व्यावसायिक ट्रकको विकास भइरहेको छ ।

अन्तयमा, रे कुर्जवेल आफ्नो एआई भविष्यवाणीको लागि प्रसिद्ध लेखक हुन् । अहिलेसम्म उनको अनुमान लगभग ८६ प्रतिशतले मिलेको छ । यसमा उनका केही सही भविष्यवाणीहरूमध्ये सन् १९९० को दशकमा भएका इन्टरनेट, चेस खेल्ने कम्प्युटर र सन् २००० को दशकमा आविष्कार भएको स्मार्टफोन र आईप्याड जस्ता प्रविधिहरू पर्ने गर्छ ।

टेक्नोलोजिकल सिंगुलारीटीको क्षणलाई हामीले व्याख्या गर्ने हो भने यसलाई धेरै दृष्टिकोँणबाट व्याख्या गर्न सकिन्छ । यसले मानव समाजमा अर्को खाले संघर्ष र अतिक्रमण गर्नेछ । त्यो पक्का हो । तर यसको राम्रो पाटो हेर्ने हो भने मानिसलाई सताइरहेको अनिवार्य रूपमा भोग्नुपर्ने बुढ्यौली जस्ता समस्या र प्रदूषण जस्तो जटिल समस्यालाई पनि निमिट्यान्न पार्न सक्ने ल्याकत राख्ने क्षण हो, यो । मानिसले चाहेको खण्डमा विश्वमा भोकमरी हट्नेछ ।

मूलतः यो समय मानव–मेसिन हाइब्रिडको युग हुनेछ । सबैभन्दा ठूलो पाटो भनेको, यो युगले मृत्युलाई पनि चुनौति दिनेछ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, माघ २४, २०७९ ०७:४६