खोकना आरोग्य आश्रम, जहाँ बस्छन् कुष्ठरोग प्रभावित १२० परिवार

A+ A A-

जीर्ण अवस्थामा रहेको एउटा ठूलो ‘हबेली’ जस्तो घर । वरपर छरिएका इँटाका टुक्राहरू । घरको छेउ मुनिबाट बगिरहेको धमिलो खोला । २०७२ सालमा भूकम्प आएसँगै सबै परिर्वतन भएको छ, खोकनास्थित ‘खोकना आरोग्य आश्रम’मा ।

यहाँ बस्दै आएका कुष्ठरोग प्रभावितहरू नयाँ घरमा सरेका छन् । आल्टा नेपाल नामक संस्थाको सहयोगमा १२० भन्दा बढी घरपरिवारलाई पूर्ण बासको व्यवस्था गरिदिएसँगै हबेलीजस्ता चारवटा घरमध्ये तीनवटा घर भत्काइएको थियो । र, नयाँ कोलोनीको व्यवस्था गरिएको थियो । जसको नाम ‘खोकना आरोग्य आश्रम’ राखिएको छ । यहाँ ३० परिवार सरेका थिए । र, बाँकी पुरानो घरमै बसिरहेका थिए । २०७२ सालको भूकम्पले उक्त घर चर्किएपछि त्यहाँ बसिरहेकाहरूका लागि फेरि दुईवटा नयाँ कोलोनीको व्यवस्था गरिदिएका थिए, गैरसरकारी संस्थाहरूले ।

त्यहाँदेखि अहिलेसम्म उनीहरू त्यहीँ बसोबास गर्दै आइरहेका छन् । तीनवटा कोलोनी गरेर १२० परिवार बसोबास गर्दै आइरहेका छन्, उनीहरू ।

कुनै एक समय थियो, जहाँ सयौँ कुष्ठरोग भएका व्यक्तिहरू बसोबास गरिरहेका थिए । उनीहरूका लागि भनेरै सरकारले चारवटा ठूलठूला घर बनाइदिएको थियो । कुष्ठरोग भएर घरबाट निकालिएका, समाजबाट अपहेलित भएका व्यक्तिहरू खोकनामा पुग्ने गर्थे । सानै उमेरमा कुष्ठरोग देखिएपछि खोकना पुग्ने गरेका उनीहरू आफूजस्तै अन्य व्यक्तिलाई देख्दा चित्त बुझाउँथे । आफूजस्तै रोगबाट पीडित भएका अन्य व्यक्तिलाई आफ्नो परिवार ठान्ने गर्थे, त्यो बेला । कसैका हातका औँला हुँदैनथे । कसैका खुट्टाका औँला त कसैका खुट्टै हुँदैनथे । उनीहरू एकआपसमा एकअर्कालाई सहयोग गर्थे ।

जानकारहरूका अनुसार डेढ सय वर्षभन्दा अगाडि खोकनामा कुष्ठरोगीहरूको व्यवस्थापनका लागि ‘कुष्ठरोगीखाना’ खोलिएको थियो । २०५९ सालपछि यसको नाम परिर्वतन गरी खोकना आरोग्य आश्रम राखिएको छ । सुरुवाती दिनहरूमा कुष्ठरोग लागेकाहरू त्यहाँ जानुभन्दा अगाडि उनीहरूको बन्ध्याकरण गरेर मात्र पठाउने गरिन्थ्यो । तर, केही वर्षपछि यो नियमलाई परिर्वतन गरिएको थियो । उक्त ठाउँमा बसोबास गरिरहेकाहरू एकआपसमा बिहे गरेपछि एउटा बच्चा जन्मिनेबित्तिकै बन्ध्याकरण गर्नुपर्ने नियम बनाइएको थियो ।

तर, देशमा उपचार पद्धति भित्रिएसँगै कुष्ठरोगको पूर्ण रूपमा उपचार हुन थाल्यो । औषधि उपचारपछि निको भएका उनीहरू सामान्य रूपमा जीवनयापन गरिरहेका छन् ।

नेपालमा पहिलोपटक कुष्ठरोग कहिले देखियो ?

कुष्ठरोग नेपालमा पहिलोपटक कहिले देखियो भनेर यकिनसाथ भन्न सकिन्न । सरकारी ‘अभिलेख’मा यो कुरा कतै उल्लेख गरेको पाइँदैन । तर, जानकारहरूका अनुसार करिब २ सय वर्षअगाडि कुष्ठरोगका बिरामीहरू नेपालमा थिए ।

यो कुराको पुष्टि ललितपुरमा स्थापना भएको ‘खोकना आरोग्य आश्रम’ले गरेको छ । जुन अहिले पनि १२० परिवारको वासस्थान बनेको छ । आश्रमको स्थापना जंगबहादुर राणाको पालामा सन् १८५७ मा ‘कुष्ठरोगीखाना’ (ल्याप्रोसी असाइलम) भएका रूपमा भएको थियो ।

कुष्ठरोगीखानाको स्थापना हुनुअगावै नेपालमा अझ खासगरी पश्चिमदेखि काठमाडौंसम्म कुष्ठरोगीहरूको संख्या बढ्दो थियो । जानकारहरूका अनुसार त्यो बेला पश्चिम–काठमाडौंलाई जोड्न हुलाकी राजमार्ग थियो । यही राजमार्गमै कुष्ठरोगको संक्रमण बढी देखिएको बताउँछन्, इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाका पूर्वनिर्देशक डा. बाबुराम मरासिनी ।

उनी भन्छन्, ‘काठमाडौंबाट दार्चुलाको नाबी भन्ने ठाउँसम्म पुग्न ३५ दिन लाग्थ्यो । जसका कारण काठमाडौं आवतजात गर्दा बाटोमा बस बस्नुपर्ने हुन्थ्यो । यसले गर्दा पनि हुलाकी राजमार्गमा कुष्ठरोग बढी देखिन थाल्यो ।’

कुष्ठरोग सरुवा रोग हो । तर, यो अन्य सरुवा रोगको तुलनामा ढिलो सर्ने गर्छ । ऊ बेला अहिलेजस्तो यातायातको सुविधा थिएन । जहाँ पुग्नुपरे पनि हिँड्नैपर्ने बाध्यता थियो । मानिसहरू आफ्नो गन्तव्यमा पुग्नका लागि बाटोमा बास बस्ने गर्थे ।

त्यसरी अरुको घरमा बास बस्दा व्यक्तिबाट व्यक्तिमा सर्ने विभिन्न सरुवा रोगको जोखिम कम गर्नका लागि सरकारले ठाउँठाउँमा पाटीपौवाको सुरुवात भएको जानकारहरू बताउँछन् । डा. मरासिनीले भने, ‘यात्रुहरू घरघरमा बास बस्दा कुष्ठरोग फैलिएको अनुमान गरेपछि ठाउँठाउँमा पाटीपौवा बन्न थाले । र, त्यो बेला घरमा बास बस्न नपाइने भन्ने नियम बनेको थियो ।’

ल्याप्रोसी असाइलमको योजना

यो राणाकालको बेलामा भएको योजना हो । रोगप्रति मानिसहरूको धारणा फरक थियो । अझ कुष्ठरोग लागेका व्यक्तिप्रति । उनीहरू हेलाका पात्र हुन्थे । घरबाट निकालिन्थ्यो । त्यसपछि समाजबाटै उसलाई एक्ल्याइन्थ्यो । अर्थात् बस्तीबाट टाढा राखिन्थ्यो ।

परिवार अनि समाजबाटै एक्लिएका उनीहरू जंगलको ओढारमा बस्न थाले । त्यसरी उनीहरूलाई जीवन बिताउन गाह्रो पर्न थाल्यो । बिस्तारै जंगलबाट उनीहरू राजधानी छिर्न थाले । नयाँ ठाउँमा कहाँ बस्ने ? उनीहरूका लागि सहज बने मठ मन्दिरहरू । रातदिन मठ मन्दिरवरपर बिताउन थालेका उनीहरूको व्यवस्थापन कसरी गर्ने ? यसको योजना कसैसँग थिएन ।

सन् १८६७ मा वीर शमशेरले कुष्ठराेगीहरूका लागि बनाएकाे ल्याप्राेसी आश्रम ।

त्यही क्रममा सन् १८५० मा जंगबहादुर राणा फ्रान्स र लण्डन गरी दुई देशको भ्रमणमा गए । त्यो बेला उनले विदेशका धेरै स्वास्थ्य संस्थाहरूको अवलोकन गर्ने अवसर पाएका थिए । विदेश भ्रमणका बेला स्वास्थ्य संस्थाहरूमा भ्रमण गर्दैगर्दा उनले बिरामीको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने कुरा देखे । तर, नेपालमा अव्यवस्थित रूपमा बसिरहेका कुष्ठरोगीको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने अन्योलमा उनी थिए । त्यही बीचमा जंगबहादुरलाई भेट्न एक विदेशी नेपाल आए । नेपाल भ्रमणमा रहेका उनले जंगबहादुरलाई कुष्ठरोगीको व्यवस्थापन गर्नका लागि ‘कुष्ठरोगीखाना’ बनाइदिन सल्लाह दिए ।

यो कुरा सन् १८५७ सालको हो । विदेशी पाहुनाको सल्लाहअनुसार जंगबहादुरले काठमाडौं सदर प्रहरीलाई ठाउँ खोजेर कुष्ठरोगीको व्यवस्थापन गर्न आदेश दिए । प्रहरीले बस्तीभन्दा टाढा ललितपुरको खोकनामा केही ठाउँको व्यवस्थापन गरी सानो झुपडी अर्थात् कुष्ठरोगीखाना (ल्याप्रोसी असाइलम) बनादिए । र, मठ मन्दिरमा भएका सबैलाई खोकनामा राख्न थालियो । महिला र पुरुषका लागि अलग–अलग बस्ने व्यवस्था गरिएको थियो ।

उनीहरूको खानाको व्यवस्था पनि सरकारले नै गरेको थियो । रोगले उनीहरूका हातखुट्टा गलेका थिए । रोगले कुहिएका घाउको गन्ध टाढा–टाढासम्म पुग्ने गर्‍यो । कतिको मृत्यु हुन्थ्यो । मृत्यु भएकालाई उनीहरू सबै जना मिलेर आफू बस्ने ठाउँनजिकै जलाउँथे । जलाउन नसकेकालाई गाडिदिन्थे ।

त्यो बेला अहिलेको जस्तो अस्पताल तथा औषधि नभएका कारण वैद्य गएर उनीहरूको मल्हमपट्टी गरिदिने गरेको डा. मरासिनी बताउँछन् ।

उनले भने, ‘उनीहरूको जीवन जेनतेन चलिरहेको थियो । यहीबीचमा राणा परिवारको कुनै सदस्यलाई कुष्ठरोग पुष्टि भयो । उनलाई पनि खोकनाको कुष्ठरोगीखानामा राख्नुपर्ने भयो ।’

आफन्तलाई खोकनामा राख्नुपर्ने भएपछि सन् १८६७ मा वीरशमशेर राणाले सानो कुष्ठरोगीखानालाई भत्काए । र, राणाकालीन संरचनामा चारवटा भवन बनाए । जसले उनीहरूको बसोबास अझै सहज भयो ।
विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलहरूले कुष्ठरोगीखाना स्थापना सन् १८६७ मा भएको भनिए पनि तर झुपडीको रूपमा सन् १८५७ मा स्थापना भएको बताउँछन्, डा. बाबुराम मरासिनी ।

उनले भने, ‘झुपडीकै रूपमा स्थापना भए पनि सन् १८५७ लाई नै स्थापनाका रूपमा चिनिन्छ । सन् १८६७ मा संरचना परिर्वतन गरिएको हो ।’

वीर शमशेरले उनीहरूको उपचारका लागि सन् १८८९ मा टेकुमा कुष्ठरोग अस्पताल स्थापना गरे । कुष्ठरोगीहरूको उपचार त्यहाँ गर्न थालिएसँगै विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले अस्पताल नै सञ्चालनमा ल्याए । कुष्ठरोगखानाको सुरुवात भएको करिब एक वर्षअगाडि आनन्द वन अस्पताल, मिसन अस्पताल स्थापना भए । र, उपचारका लागि सहज हुँदै गयो ।

बिरामीको संख्या दिन प्रतिदिन बढ्दै गयो । उपत्यकामा उनीहरूको व्यवस्थापनका लागि कठिन हुन थालेपछि स्याङ्जाको गल्याङ भन्ज्याङमा अर्को ‘कुष्ठरोगीखाना’ सुरु गरियो । यो जुद्धशमशेर राणाको पालामा सुरु भएको थियो । तर, सन् १९९३ मा यो बन्द भयो । र, त्यहाँ अहिले प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र सञ्चालन हुँदै आएको छ ।

कसरी बसिरहेका छन्, खोकनामा ?

खोकनामा बस्दै आएका अधिकांश कुष्ठरोगी प्रभावितहरूका लागि पूर्ण बासको व्यवस्था गरिएको छ । पूर्ण बास नचाहनेहरू खोकनामै बसिरहेका छन् । पुरानो ठाउँभन्दा केही दूरीमा रहेका तीनवटा कोलोनीमा गरी १२० परिवार अझै पनि बसोबास गरिरहेका छन् । अशक्त व्यक्तिहरूका लागि खोकनामा राम्रो व्यवस्था गरिएको ५४ वर्षदेखि त्यहाँ बस्दै आएका कान्छा तमाङले भने ।

Khokana_old_house 11674963633.jpg

एउटा परिवारका लागि दुईवटा कोटा उपलब्ध गराइएको छ । उनीहरूले खाना पकाउने, सुत्ने व्यवस्था त्यहीँ गर्नुपर्छ । उक्त ठाउँमा कोही एक्लै बसेका छन् । खोकनाको कोलोनीमा बस्दै आएका कुष्ठरोग प्रभावित प्रतिव्यक्तिलाई दिनको ९ सय १६ ग्राम चामल दिइन्छ । महिनामा २ केजी दाल, एक लिटर तेल र खाना पकाउने ग्यास, मसला खर्च भनेर २ हजार पाइरहेका छन्, उनीहरूले ।

त्यसमा पनि रोगबाट पूर्ण रूपमा अपांगता भएका व्यक्तिलाई खाद्यान्न उपलब्ध गराइन्छ भने आंशिक अपांगता भएका व्यक्तिलाई मासिक २ हजार मात्र उपलब्ध गराइन्छ । यो विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले उनीहरूलाई प्रदान गर्दै आइरहेका छन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, माघ १५, २०७९ १७:४७