पहिचान नभएको बेवारिसे शवको के हुन्छ ?

A+ A A-

वि.सं २०७८ सालमा भएको जनगणनाअनुसार नेपालमा २ करोड ९१ लाख ९२ हजार ४ सय ८० जना बसोबास गर्छन् भने तीमध्ये हरेक १ लाख मानिसमा ६ सय ८१ जनाको मृत्यु हुने अनुमान गरिएको छ ।

सुरक्षा राज्यको अस्तित्वसँग जोडिएको हुन्छ र आफ्नो अस्तित्व बचाउनका लागि राज्यले सेना, प्रहरी आदि प्रयोग गर्दै आए पनि नेपालमा अहिलेको अवस्था जोखिमपूर्ण नै छ । खुल्ला सिमाना भएको देशमा तस्करी, अवैध कारोबार, लागुऔषधिको ओसार–पसार, भ्रष्टाचारजस्ता कार्यले सुरक्षा प्रदान गर्न निकै कठिन भएको छ । अझै देशमा अहिलेको समयमा राज्यलाई विविध घटनामा फेला परेका शवको व्यवस्थापन कठिन हुँदै आएको छ र यी बेवारिसे शव अनुसन्धान विभाग, शवगृह आदिको टाउको दुखाइ बन्न पुगेका छन् ।

दुर्घटना, प्राकृतिक विपद् वा अन्य कुनै कारणबाट मृत्यु भई पहिचान हुन नसकेका शवको उचित व्यवस्थापन गर्न कठिन हुँदै आएको छ । वर्तमान समयमा सामाजिक सञ्जालमा फलानो ठाउँमा ढिस्कानोको शव भेटियो र उक्त शवको अनुसन्धान हुँदैछ भन्नेसम्मको मात्र समाचार सुनिएका छन् । राम्रो कन्टेन्टको खोजीमा रहने मिडिया समाजलाई पछि कुनै मतलब नै हुँदैन । शव फेला पर्‍यो, अनुसन्धान सुरु भयो, त्यसपछि त्यो शवको के भयो ? कसले पहिचान गर्‍यो ? मृत्युको कारण के पत्ता लाग्योलगायतका विषयमा मिडियाले वास्ता नै गर्दैनन् । अझ भनौँ, यस्ता विषयमा मिडियालाई अत्तोपत्तो नै हुन्न ।

यदि कुनै स्थानमा पहिचान नभएको बेवारिसे अवस्थामा शव रहेको जानकारी प्राप्त भएमा त्यस्तो शवको उचित व्यवस्थापनका लागि स्थानीय प्रहरी कार्यालयले शवलाई सुरक्षित राखी सम्बन्धित स्थानीय तहका वडा वा स्थानीय प्रतिनिधिलाई जानकारी गराएर सबैको रोहवरमा मुचुल्का खडा गरी उक्त शवलाई फोरेन्सिक जाँचका लागि नेपाल प्रहरीको प्रतिनिधिसहित अस्पतालमा पुर्‍याइन्छ र अनुसन्धान गरिन्छ ।

कुनै केसमा चाहिँ शवको प्रारम्भिक रूपमै पहिचान भएको खण्डमा सम्बन्धित स्थानीय प्रतिनिधि र स्थानीय नागरिकको रोहवरमा सम्बन्धित हकवालालाई/आफन्तलाई प्रहरीको अनुसन्धान सकेर शव हस्तान्तरण गरिन्छ । तर, प्रहरीले शवको सामान्य परीक्षणमा मृत्युको कारण शंकास्पद देखिएमा प्रचलित कानुनबमोजिम अनुसन्धान/कारबाही हुन्छ ।

अस्पतालमा पुगेका पहिचान नखुलेका शवको फरेन्सिक वा विशेषज्ञ चिकित्सकले अनुसन्धान कार्य अगाडि बढाउँछन्, जसमा सम्भव भएसम्म नेपाल सरकारको अभिलेखमा भएको बायोमेट्रिक औँठा छाप वा आइरिस रुजु गरी पहिचान गरिन्छ ।

अस्पतालमा हस्तरेखा, औँठाछाप, दाँतको तुलना, फरेन्सिक रेडियोलोजी, फरेन्सिक एन्थ्रोपोलोजी, डीएनए, आइरिस स्क्यानजस्ता परीक्षण गरी शवको पहिचान गर्ने कोसिस गरिन्छ । पहिचान नभएका शवको चिकित्सकले जाँच गरी संक्रामक अवस्था र क्षमता पहिचान गरी शवमा संक्रमणको उल्लेखित तीन संकेत राखेका हुन्छन्:

पहिलाे, हरियो संकेत । यसले संक्रामक क्षमता नभएको शव बुझाउँछ । दाेस्राे, पहेँलो संकेत, जसले संक्रामक क्षमता जनाउँछ भने रातो संकेतले संक्रामक क्षमता उच्च भएको बुझाउँछ ।

अस्पतालमा अनुसन्धान हुँदै गर्दा यता नेपाल प्रहरीको अनुसन्धानमा कार्यरत प्रहरीले बाहिरी अनुसन्धान कार्य गरिरहेका हुन्छन्, जसमा गृह मन्त्रालय, परराष्ट्र मन्त्रालय, निर्वाचन आयोग, यातायात व्यवस्था विभाग आदिसँग सुरक्षित रहेका औँठाछापसँग रुजु गरी सनाखत प्रक्रिया अगाडि बढाइन्छ ।

त्यस्तै, मृतकको शरीरिक लक्षण, लत्ता–कपडा, फोटोग्राफ, परिचयपत्रलगायतका विवरणहरूसँग हराइरहेको वा मृत्यु भइसकेको भनेका व्यक्तिहरूको सूचनाबीच रुजु गरी मृत शरीरको सनाखत गर्न कोसिस गरिन्छ ।

'पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शव व्यवस्थापन जिल्ला समिति' मा आठ संस्थाहरू मिलेर आवश्यक कार्य गर्छन् र यही संस्थाको मातहतमा कार्य सञ्चालन हुन्छ । हरेक जिल्लामा गठन गरिएको यस समितिमा १ अध्यक्ष, ६ सदस्य र १ सदस्यसचिव हुन्छन् ।

माथि उल्लेखितबमोजिमका अनुसन्धानमा कुनै शव पहिचान हुन नसकेको खण्डमा सम्बन्धित प्रहरी कार्यालयले शवको उपलब्ध भएसम्मको विवरण र पहिचानका लागि गरिएका कारबाहीको विवरण उल्लेख गरी 'पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शव व्यवस्थापन जिल्ला समिति' मा पुर्‍याई शवको भण्डार तथा संरक्षणस्थलमा पठाइन्छ । शवको भण्डारण प्रायः नजिकको संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय तहका अस्पताल, सामुदायिक अस्पताल र सरकारी एवं सामुदायिक रूपमा सञ्चालित शवगृहमा भण्डारण गरिएका हुन्छन् । त्यस्तै, समितिको सिफारिसमा स्थानीय रूपमा शव संरक्षण गर्नका लागि तोकेको वा समितिले तोकेको अन्य उपयुक्त स्थानमा राखिन्छ ।

'पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शव व्यवस्थापन जिल्ला समिति' ले त्यस्तो शवलाई समितिमा बैठक बसी पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शवको रूपमा यकिन गरी दर्ता गरिन्छ । समितिले अभिलेख गरेका ती शवको नेपाल प्रहरीको शवको व्यवस्थापन पोर्टलमा www.nepalpolice.gov.np को unidentidied Dead Bodies Icon (https://cid.nepalpolice.gov.np/notices/35/) शवको स्पष्ट मुखाकृति खुल्ने तस्वीर, मृतक व्यक्तिको पहिचान खुल्ने अन्य विवरणहरूसमेत उल्लेख गरिने हुँदा सर्वसाधारणलाई पहिचानका लागि मद्दत पुग्दछ ।

माथि उल्लेखित 'पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शव व्यवस्थापन जिल्ला समिति' मा आठ संस्थाहरू मिलेर आवश्यक कार्य गर्छन् र यही संस्थाको मातहतमा कार्य सञ्चालन हुन्छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालय प्रमुख अध्यक्ष रहने समितिमा १ अध्यक्ष, ६ सदस्य र १ सदस्यसचिव हुन्छन् । प्रदेश वा जिल्लास्थित सरकारी वा सामुदायिक अस्पतालमा कार्यरत फरेन्सिक विशेषज्ञ/चिकित्सक पनि सदस्य हुन्छन् ।

सम्बन्धित प्रहरी कार्यालयले पहिचान नखुलेको तथा घटनास्थलबाट संकलन गरेको शवको छुट्टाछुट्टै संकेत नम्बर दिइएका हुन्छन् र शवसँग भेटिएका गहना, नगद, लत्ताकपडा तथा परिचयपत्र/कागजातहरूमा शवलाई दिइएको संकेत नम्बर जनाई छुट्टै क्याबिनेटमा राखिएका हुन्छन् । उक्त शवको परिचय खुल्ने कुनै सामान वा लक्षण भए सोसमेत स्पष्ट देखिने गरी डिजिटल फोटो खिची सुरक्षित राखिका हुन्छन् । त्यस्तै, शवको सम्पूर्ण सनाखत विवरण एकप्रति शव भण्डार गृहमा तथा अर्को प्रतिघटना दर्ताका स्थानीय तह; जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय र शव भेटिएको स्थानको प्रहरी कार्यालयमा दिइएको हुन्छ ।

उक्त समितिले पहिचान नभएका तथा बेवारिसे शवलाई न्यूनतम ३–६ महिना शवगृहमा राखेपश्चात् शिक्षण अस्पताललाई सिकाइ प्रयोजनका लागि उपलब्ध गराउँछ र उक्त प्रयोजनपश्चात् शवको सुरक्षित अन्त्येष्टि गरे/नगरेको र तत्‌पश्चात् सोको विवरण सम्बन्धित निकायमा उपलब्ध गराए/नगराएको विषयमा विशेष निगरानी र अनुगमनको कार्य गरिन्छ ।

तर, तोकिएको म्याद सकिँदा वा शिक्षण अस्पतालबाट शवको माग नभएमा सम्बन्धित प्रहरी कार्यालयले समितिको निर्णयबमोजिम स्थानीय जनप्रतिनिधि तथा सम्बन्धित क्षेत्रका सामाजिक संघसंस्थाहरूको रोहवरमा स्थानीय तहको समन्वयमा अन्त्येष्टि गरी सोको विवरण राखिन्छ र पछिल्लो समयमा आवश्यकता परेको खण्डमा विवरण निकाल्ने व्यवस्था छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, माघ ११, २०७९ ११:४०