जुत्ता : शासकविरुद्ध एउटा बिम्ब

A+ A A-

लेखक सुरेश किरणको परिवार पाको पुखुल्ड्याङका रैथाने मानन्धर हुन् । तर, यति बेला उनको परिवार त्यहाँ बस्दैन । २०७२ सालको भूकम्पपछि उनी कलंकी सरेका छन् । नयाँ सडकसँग मानन्धरहरूको सम्बन्ध १९९२ सालदेखिकै हो । नयाँ सडक बन्नुअघिदेखि नै उनीहरूले त्यहाँ जरोकिलो गाडेका थिए ।

सुरेश किरण काठमाडौं शहरको इतिहास अध्येता पनि हुन् । उनीसँग गफिन म उनको निवास कलंकी पुगेको छु । उनले कुराकानीको सुरुवातमै नयाँ सडकमा जुत्ता पालिस गर्ने चलनबारे रमाइलो किस्सा सुनाए । त्यो किस्सा उनको हजुरबुवाबाट सुरु हुन्छ ।

२००३/०४ सालतिर नयाँ सडकमा सुरेश किरणको हजुरबुवाको किराना पसल थियो । एक दिन कतैबाट पसलमा हुच्चे भन्ने केटो आयो । उसका लागि काठमाडौं शहर नयाँ थियो । सायद काँठबाट आएको थियो । हजुरबुवाले उसलाई त्यहीँ राखे । उसले पसलको काममा सघाउन थाल्यो । त्यसबापत बस्न र खान पाउँथ्यो । घरको माथिल्लो तलामा भने जान पाउँदैन थियो । कथित् जात व्यवस्था कट्टर थियो । उसलाई पसलमै बेञ्चमा सुताउने व्यवस्था थियो । हजुरबुवा तमाखु खाने गर्थे । अम्मली नै थिए । तर, हुच्चेले छोएको खाँदैन थिए । हुच्चेको जात कसैलाई थाहा थिएन । खालि दलित भएको आशंका मात्र थियो ।

उसलाई शुद्ध गरेर ‘छुन मिल्ने’ बनाउन हजुरबुवाले दुई पैसा दिएर पशुपति पठाएछन् । त्यहाँ कपाल मुण्डन गरी सुन्धारा गएर नुहाएर आउन भनिएको थियो । तर, हुच्चे सिधै भट्टी गएर रक्सी खाएर आएछ । अनि हजुरबुवा उसलाई घरमा नराख्ने निस्कर्षमा पुगेछन् । उसले खान नपाउने अवस्था नहोस् भनेर नजिकै पीपलबोटको चौतारीमा जुत्तामा पालिस लाउने कामको व्यवस्था गरिदिएछन् । उसले जुत्ता पालिस राम्रोसँग गर्न सकेन । अनि त्यहाँबाट भागेर बेपत्ता भयो । तर, त्यो देखेर अर्को मान्छे जुत्ता पालिस गर्न बस्यो ।

नयाँ सडक बिस्तारै गुल्जार हुँदै थियो । पीपलबोटमा मान्छेहरूको आउजाउ बढिरहेको थियो । असन र इन्द्रचोक त्यतिबेलाका मुख्य बजार थिए । त्यहाँ किनमेल गर्न पुगेकाहरू एकपटक पीपलबोट पुग्न थालेका थिए । त्यसैले जुत्ता पालिस गर्नेको जीविका ठीकै चल्न थाल्यो ।

पछि काठमाडौं भित्रिने र बाहिरिने बसहरूले सुन्धारालाई ‘स्टेसन’ बनाए । नयाँ सडकमा होटेल र लजहरू धमाधम थपिए । गाउँबाट आएका मान्छेहरू सुन्धारा झरेर आफन्त खोज्दै सिधै नयाँ सडक पुग्न थाले । जसकारण पीपलबोटमा जुत्ता पालिस गर्नेको व्यापार फस्टायो । जुत्ता पालिस गर्नेहरू पनि थपिँदै गए ।

यो सुरेश किरणलाई उनका काकाले सुनाएको कथा हो ।

नयाँ सडकलाई जुत्ताको माध्यमबाट चर्चित बनाउनेहरू भने साहित्यकार थिए । साहित्यकारहरूको ‘बुट पालिस आन्दोलन’ले तत्कालीन सरकारसमेत झस्किएको थियो । त्यस आन्दोलनले भारतीय पत्रिकाहरूमा पनि राम्रो स्थान पाएको थियो ।

बुट पालिस आन्दोलन नयाँ र सिर्जनात्मक भने थिएन । ठूलो संख्यामा लेखक, साहित्यकारहरू सहभागी हुनु यसको सफलता थियो । यसअघि २०१२/१३ सालतिर कम्युनिस्ट पार्टीमा संलग्न सदानन्द शर्माले पहिलोपटक सडकमा बसी जुत्तामा पोलिस लगाएर ‘विद्रोह’ गरेका थिए । सार्वजनिक ठाउँमा जुत्ता पोलिस गर्ने उनी पहिलो बाहुन थिए ।

पीपलबोटमा जमघट भएका कृष्णभक्त, द्वारिका, पुरुषोत्तमलगायत साहित्यकारले पञ्चायत चुनावको खिल्ली उडाउन नयाँ सडकमा जुत्तामा पालिस गर्नेलाई उम्मेदवार बनाउने सल्लाह गरे । त्यसका लागि उनीहरूले काले सार्कीलाई उक्साएको शैलेन्द्र साकार बताउँछन् ।

सदानन्द तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य थिए । तर, कम्युनिस्ट पार्टीका गतिविधिसँग असन्तुष्ट थिए । पार्टी आन्तरिक विवादमा फस्दै गएको थियो । तल्लो वर्गका मान्छेको मुद्दामा केन्द्रित हुन सकेको थिएन । कार्यकर्ता भोकै पर्ने अवस्था थियो । नेता विवादमा व्यस्त थिए । त्यसैको विरोधमा उनी नयाँ सडकमा जुत्ता पालिस लगाउन बसेका थिए । उनले लामै समय जुत्तामा पालिस लगाएर गुजारा गरे । त्यति बेला धेरैले उनलाई सार्की ठानेर अछुतकै व्यवहार गर्थे । पछि रक्सी पनि खान थाले । उनको राजनीति दिगो हुन सकेन ।

वास्तवमा साहित्यकारहरूले गरेको बुटपालिस आन्दोलन उनीबाटै प्रभावित थियो ।

०००

साहित्यकारहरूको बुट पालिस आन्दोलनको प्रभाव शक्तिशाली थियो । त्यही प्रभावले करिब १० महिनापछि दुर्गा पोखरेलले पनि पीपलबोटमा यस्तै आन्दोलन गरेकी थिइन् । सरकारले प्राध्यापकबाट निष्कासन गरेको विरोधमा उनले दुई हप्तासम्म बुट पालिस गरेकी थिइन् ।

सरकारले विभिन्न राजनीतिक अभियोग लगाएर २०३२ साउनमा एकैपटक सत्र जनालाई प्राध्यापकबाट बर्खास्त गरेको थियो । यसरी निकालिनेमा दुई जना मात्र महिला थिए, दुर्गा पोखरेल र सहाना प्रधान । दुर्गा कांग्रेसको राजनीतिमा थिइन् भने सहानाका श्रीमान् पुष्पलाल कम्युनिस्ट पार्टीको एउटा समूहको महासचिव थिए ।

डा. दुर्गा पोखरेल तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनकालमा २०६२ मंसिर २२ देखि २०६३ वैशाख १९ गतेसम्म पाँच महिना महिला तथा बालबालिका राज्यमन्त्रीसमेत भएकी थिइन् । हाल उनी अमेरिका बस्छिन् । त्यहाँबाट फोनमार्फत लामो संवाद गरेकी उनले करिब ४५ वर्षअघिको आफ्नो बुट पालिस आन्दोलनबारे सुनाएकी थिइन् ।

दुर्गा पोखरेलका दाजु डा. रामप्रसाद पोखरेल प्रख्यात आँखा रोग विशेषज्ञ थिए । उनको क्लिनिक नयाँ सडकबाट टेबहाल छिर्ने मुखैको गुँदपाक बेच्ने घरको माथिल्लो तलामा थियो । डेरा पनि त्यही घरमा थियो । उनी दाजुसँगै बस्थिन् ।

उनले जागिरबाट निकालिएको विरोधस्वरूप बुट पालिस गर्ने योजना दाजुलाई सुनाइनन् । नयाँ सडककै पसलहरूबाट बुट पालिसका सामान ब्रस, पोलिसलगायत किनिन् । अनि पीपलबोट र रमागृहको बीचतिर अरुसँगै पालिस लगाउन बसिन् । त्यस बेलासम्म सार्वजनिक ठाउँमा जुत्तामा पालिस लगाइदिन महिला बस्दैनथे । त्यसैले उनलाई हेर्नेहरूको ताँती लाग्यो ।

उनी १५ दिनसम्म पीपलबोटमुनि बुट पालिस गर्न बसेकी थिइन् । त्यो साउन अन्तिम हप्ता र भदौ पहिलो हप्ता थियो । उनले पछाडि साइनबोर्ड पनि राखेकी थिइन् । त्यसमा लेखिएको थियो, ‘प्रोफेसरदेखि बुट पालिससम्म ।’ अनि त उनको चर्चा हुने नै भयो । तर, उनको यस्तो चालाबाट दाजु डा. रामप्रसाद पोखरेल रिसाए । बाबुले पनि धनकुटाबाट रिसाएर चिट्ठी लेखे । ‘आफूले धेरै पढाए पनि बाहुनकी छोरीले जुत्ता पालिस गरेर इज्जत जाने काम गरेको’ बाबुको गुनासो थियो ।

यी सबै दबाबका बावजुद उनले बुटपालिस जारी राखिन् । उनीसँग कांग्रेस नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई, वासु रिसाललगायत धेरैले जुत्ता पालिस गराए । उनले पालिस गर्दाको रेट राखेकी थिइनन् । किनभने, यो त उनको आन्दोलन थियो । जसलाई जति मन लाग्छ, त्यति दिन्थे ।

एक हप्तासम्म त उनी मात्र नियमित जुत्ता पालिस गर्ने सँगै बसेर पालिस लगाइरहेकी थिइन् । त्यसपछि भने उनीसँगै गोपालजीजंग शाह पनि जुत्ता पालिस गर्न बसे । गोपालजीजंग शाह पञ्चायत समर्थक थिए । पञ्चायतको संस्थापन पक्षसँग खुसी थिएनन् । दुर्गासँग ‘तपाईं बुट पालिस गरेर बस्न मिल्छ भने म किन मिल्दैन ?’ भन्दै आएका थिए । उनले आफ्नो कमिज फुकालेर भुईंमा ओछ्याए अनि त्यहीमाथि जुत्ता पालिस गरे । यसरी जुत्ता पालिस गरेको ६ वर्षपछि २०३८ सालमा शाह श्रम सहायकमन्त्री भए ।

सूर्यप्रसाद श्रेष्ठ अञ्चलाधीश थिए । श्रेष्ठ र दुर्गाका दाजु डा. रामप्रसाद पोखरेलको निकै मिल्ती थियो । श्रेष्ठले डा. पोखरेलसँग आफूलाई दुर्गाको कारण अप्ठ्यारो परेको गुनासो गरेछन् । डा. पोखरेलले दुर्गालाई ‘तैँले मेरो जागिर खाइदिने भइस्’ भने ।

अञ्चलाधीश श्रेष्ठले दुर्गालाई पालिस लाउनुभन्दा बरु जुत्ता नै ल्याएर बेच्ने सल्लाह दिए । त्यति बेला दार्जिलिङका छालाका जुत्ता निकै राम्रा मानिन्थ्यो । दुर्गालाई यो सल्लाह उचित लाग्यो । अनि २०३२ भदौको पहिलो हप्तामा बुट पालिस लगाउन छाडेर उनी दार्जिलिङतिर लागिन् । उनले प्रदर्शनीमार्गस्थित ल क्याम्पसमा पढ्ने साथी सुरेन्द्र न्यौपानेलाई पनि सँगै लगेकी थिइन् ।

दार्जिलिङबाट जुत्ता ल्याएपछि अञ्चलाधीश श्रेष्ठले भृकुटी मण्डपमा उनलाई एउटा स्टल राख्न दिए । त्यति बेला दार्जिलिङको कालो चुच्चे जुत्ता चल्तीमा थियो । उनले त्यही जुत्ता ल्याएकी थिइन् । भृकुटी मण्डपमा जुत्ता पसल राखेपछि सुरेश न्यौपानेले नै ‘प्रोफेसरको जुत्ता पसल’ बोर्ड लेखेर ल्याइदिए । उनको पसलमै गएर तत्कालीन शिक्षा सहायकमन्त्री हीरालाल विश्वकर्मा र तत्कालीन राजा वीरेन्द्रका चिकित्सक डा. सच्चेकुमार पहाडीले पनि जुत्ता किनेका थिए । १ सय ५० रुपैयाँ पर्ने त्यो ‘फेसनेबल’ जुत्तालाई उनीहरूले २ सय रुपैयाँमा दिएका थिए ।

तर, उनको पसल दिगो भएन । पसल खोलेको तीन महिनापछि फेरि अञ्चलाधीश श्रेष्ठले त्यो ठाउँ पनि छाड्न दबाब दिन थाले । श्रेष्ठले उनका दाजु डा. रामप्रसादसँग फेरि दुर्गाकै कारण आफूलाई अप्ठ्यारो भएको गुनासो गरेछन् । यता बाबुको दबाब त छँदै थियो । सबैको आग्रहमा उनले आफ्नो आन्दोलन छाडिदिइन् ।

०००

यी आन्दोलनहरूले नयाँ सडकमा जुत्ता पालिस गर्नेको व्यापार झनै बढ्यो । पालिस गर्न बस्नेहरूको संख्या पनि बढ्यो । तीमध्ये केही बाहुन क्षेत्री पनि थिए । अर्जुन खतिवडाले त्यही ठाउँमा लामो समयसम्म जुत्ता पालिस गरेर गुजारा चलाए । साहित्यकार हरि अधिकारी जुत्ता टल्काइमाग्ने उनका नियमित ग्राहक थिए ।

साहित्यकारहरूको बुट पालिस आन्दोलनको प्रभाव शक्तिशाली थियो । त्यही प्रभावले करिब १० महिनापछि दुर्गा पोखरेलले पनि पीपलबोटमा यस्तै आन्दोलन गरेकी थिइन् । सरकारले प्राध्यापकबाट निष्कासन गरेको विरोधमा उनले दुई हप्तासम्म बुट पालिस गरेकी थिइन् ।

पीपलबोट धाउने अधिकांश साहित्यकारहरूसँग जुत्ता पालिस गर्नेहरूको चिनजान थियो । खासगरी इन्दिरा रेस्टुरेन्टमा बसेर चिया, कफी र बियर पिउने सम्भ्रान्त साहित्यकारसँग निकट थिए । किनभने कृष्णभक्त श्रेष्ठ, द्वारिका श्रेष्ठ, पुरुषोत्तम बस्नेतलगायत साहित्यकारहरू जुत्ता पोलिस गर्न उनीहरूलाई इन्दिरा रेस्टुरेन्टमै बोलाउँथे । उनीहरूले नै बुट पोलिस आन्दोलनमा जुत्ता पालिस गर्नसमेत सघाएका थिए । तीमध्ये काले सार्की पनि थिए । उनी जुत्ता पालिस नगरे पनि साहित्यकारसँग पैसा मागिरहन्थे । नगरपञ्चायतको एउटा निर्वाचनमा उनी पनि उम्मेदवार बन्ने चर्चाले नयाँ सडक तातेको थियो ।

२०३६ सालको जनमतसंग्रहपछि सुधारिएको पञ्चायतअन्तर्गत विभिन्न तहको निर्वाचन हुन थाल्यो ।

कमल चित्रकार कांग्रेसबाट पञ्चायत छिरेका थिए । २०३९ सालको नगर निर्वाचनमा उनी काठमाडौंबाट प्रधानपञ्चको उम्मेदवार बने । पीपलबोटमा जमघट भएका कृष्णभक्त, द्वारिका, पुरुषोत्तमलगायत साहित्यकारले पञ्चायत चुनावको खिल्ली उडाउन नयाँ सडकमा जुत्तामा पालिस गर्नेलाई उम्मेदवार बनाउने सल्लाह गरे । त्यसका लागि उनीहरूले काले सार्कीलाई उक्साएको शैलेन्द्र साकार बताउँछन् । कृष्णभक्त श्रेष्ठ पनि साकारसँग सहमत छन् ।

उम्मेदवार बन्न सहयोग गर्ने र भोट पनि मागिदिने भनेपछि काले सार्की उत्साहित बने । त्यहाँ धाउने कतिपय साहित्यकारले मजाकका लागि उनलाई सहयोगको वाचा गरेका थिए ।

काले सार्कीले उम्मेदवारी घोषणा गरे । डटेर चुनाव प्रचार गरे । नयाँ सडकमा जुत्ता पालिस गर्ने मान्छे नगरपालिकाको प्रमुखमा उम्मेदवार भएपछि चर्चा हुने नै भयो । त्यसमाथि जातभातमा कट्टर समाज । कतिपय कथित् उच्च जातकाले उनलाई हाँसो मजाकको पात्र पनि बनाए । तर, राजनीतिक रूपमा सचेत र पञ्चायतविरोधीहरू उनको समर्थनमा थिए ।

उनको चर्चाले पञ्चायत संस्थापन समूहको समर्थन पाएका कमल चित्रकार पक्ष आत्तिन थालिसकेको थियो । पञ्चायतसँग वाक्क भएका काठमाडौंका सचेत मान्छेहरूले काले सार्कीको उम्मेदवारीमा विद्रोह पोख्ने अवसर पाएका थिए । तर, अन्तिम समयमा काले सार्कीले उम्मेदवारी दर्ता गराउनै पाएनन् ।

उम्मेदवारी दर्ता गर्न जाँदा प्रशासनले नागरिकता खोज्यो । उनले नागरिकता बनाएकै थिएन । त्यसैले उम्मेदवारी दिन नपाएको कृष्णभक्त श्रेष्ठ बताउँछन् । तर, कम्युनिस्ट नेता तथा लेखक आहुतिले काले सार्कीको अपहरण गरेर उम्मेदवारी दर्ता गर्न नदिइएको उल्लेख गरेका छन् । अपहरण कसले गरेको थियो भन्नेचाहिँ बताएका छैनन् ।

चुनाव प्रचारमा पाएको समर्थनले काले सार्की महत्त्वाकांक्षी भइसकेका थिए । उम्मेदवारी दर्ता नभएपछि निराश भए । मनोवैज्ञानिक असर पर्‍यो । त्यही कारण अति धेरै रक्सी पिउन थाले । बिहानदेखि बेलुकासम्मै मातेका हुन्थे । उनले यति पिए कि रक्सीले ज्यानै लियो ।

कृष्णभक्त श्रेष्ठ भन्छन्, 'वास्तवमा त्यो आत्महत्या थियो । अनअफिसियल आत्महत्या । किनभने, निराशाले बढी पिएरै उनको मृत्यु भएको थियो ।'

(माघ ७ गते शनिबार विमोचन हुने पुस्तक ’जङ्क्सन पीपलबोट‘बाट)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ ६, २०७९ १७:११