पेलेलाई भगवान्‌बाट ‘मान्छे’ बनाउने ‘पेले’

A+ A A-

नेटफ्लिक्सको यो डकुमेन्ट्रीले पेलेलाई ‘भगवान्’ बाट मान्छे बनाउँछ ।

भगवान्‌का धेरै कथा र किंवदन्ती हुन्छन् । तिनलाई नसुन्ने मान्छे सायदै हुन्छन् । पेलेका बारेमा धेरै कथा र किंवदन्ती छन् । तिनलाई नसुन्ने मान्छे सायदै छन् ।

‘पेलेले गोल हान्ने हुँदा आफ्नो भाइलाई मारे ।’

‘पेलेले ब्राजिललाई तीनपटक विश्वकप जिताए ।’

‘पेले मानिसका जुत्ता पालिस गर्थे ।’

कथा र किंवदन्तीको रमाइलो पक्ष के हो भने ती सबै साँचा हुँदैनन्, सबै झुटा पनि हुँदैनन् । साँचो र झुटोबीचको यही विशेषतामा हुर्किँदै ती मानिसहरूसम्म यात्रा गर्छन् । मानिसहरू आफ्नो अनुकूलताअनुसार त्यसलाई पछ्याउँछन् ।

तर ती बन्ने एउटा सर्त भने छ । ती बन्नलाई कुनै व्यक्तिका धेरै आयाम हुनुपर्छ । त्यसलाई आवश्यक सीप र क्षमताले बाँधेको हुनुपर्छ । वा उसले कुनै तरिकाले आफूलाई चिनाएको हुनुपर्छ । पेले कथा र किंवदन्ती बन्न योग्य व्यक्ति हुन् । र, कथा र किंवदन्तीबाट स्वतन्त्र बन्न योग्य व्यक्ति पनि ।

उनी फुटबलका सर्वकालीन महान् खेलाडी हुन् भन्नलाई अलमल गर्नुपर्दैन । उनले तीनवटा विश्वकप जिते (जिताएका हैनन्), जो अरू कसैले जितेका छैनन् । उनका बारेमा लेखिएजति शब्द सायदै अरू खेलाडीका बारेमा लेखिएको होला । फुटबललाई विश्वका कुनाकुनासम्म पुर्‍याउन उनको जति योगदान सायदै कसैको होला । सम्भवत: फुटबल आफैँले उनी जति ठूलाे स्टार धेरै कम मात्र पाएको होला ।

उनी फुटबलका लगभग पर्यायवाची हुन् ।

तर, ती सबै काम उनले कुन समयमा गरेका थिए भन्ने कुराले ठूलो अर्थ राख्छ । उनले त्यसो गरेर के भयो भन्ने कुराले ठूलो अर्थ राख्छ । यो डकुमेन्ट्रीले उनको जीवनका ती पक्षहरूको उत्तर दिन्छ र उनको भगवान् बन्ने यात्रा देखाउँछ ।

उनले सन् १९५८ को वर्ल्डकप ब्राजिललाई वर्ल्डकप मात्र जिताएनन्, ब्राजिलियन जनतालाई ठूलाे हिम्मत पनि दिलाए । त्योभन्दा अघिल्लो वर्ल्डकपको फाइनलमा ब्राजिल उरुग्वेसँग हारेको थियो । त्यो हारले सारा ब्राजिललाई नै ‘हामी त जित्न नसक्ने हौँ’ भन्ने सामूहिक लघुताभासमा पुर्‍याएको थियो । त्यो विश्वकप जितेर उनले सारा ब्राजिलियनहरूलाई ‘हामी पनि जित्न सक्छौँ’ भन्ने सन्देश प्रवाह गरे । त्यसले तुलनात्मक रूपमा नयाँ देश ब्राजिललाई विश्व जगत्‌मा उभिने नयाँ सामर्थ्य दियो ।

‘विश्वको यति चर्चित खेलाडी हुन्छु भन्ने लागेको थियो ?’ डकुमेन्ट्रीमा अन्तर्वार्ताकार पेलेलाई सोध्छन् ।

‘थिएन । मलाई त अरू कोहीभन्दा जान्ने छु भन्ने कुनै हिसाबले पनि लाग्दैनथ्यो,’ उनी जवाफ दिन्छन् ।

कसैलाई सामर्थ्य दिनु भगवान्‌को काम हो । उनले भगवान्‌ले गरेको जस्तै काम गरे ।

जुत्ता पालिस गर्ने फुच्चेदेखि सुरु भएको उनको यात्रा एक व्यक्ति पुग्ने सम्भावनाको उच्चतम उचाइमा पुगेको छ । उनका बाबु खेलाडी थिए । सानो हुँदा उनी कम्तीमा बाबुजति बन्ने सपना देख्थे । तर, त्यो छोटो उडान थियो । बाबु घाइते भएर क्लबले पैसा तिर्न नसकेको समयमा पेलेले जुत्ता पालिस गर्न थालेका थिए । त्यो अझै गहिरो खाडल थियो ।

डकुमेन्ट्रीले उनको त्यो यात्रालाई साङ्केतिक रूपमा पालिस गर्ने बेला जुत्ता अड्याउने काठको स्ट्याण्ड देखाएर समेटेको छ । अन्तर्वार्ताको दौरान उनी जुत्ता पालिस गर्न खुट्टा अड्याउने त्यही काठको स्ट्याण्ड हातमा बोकिरहेका छन् । त्यसमा हात बजारेर बाजा जसरी बजाइरहेका छन् । त्यो बाजा जुन, उनले बाल्यकालदेखि बजाए । त्यो स्ट्याण्ड, जसलाई उनले त्यति उचाइमा पुगिसक्दा पनि भुलेनन् । उनी डकुमेन्ट्री सकिँदा पनि काठलाई हातको सहाराले त्यसरी नै बजाइरहन्छन् ।

त्यो आवाजसँग पनि ब्राजिल जोडिएको छ । उनले त्यो आवाजलाई विश्वले सुन्न लायक बनाए । ब्राजिलको सङ्गीत र नृत्यलाई हीनताबोधबाट माथि उठेर गाउने र नाच्न सक्ने बनाए । अहिले पनि ब्राजिली खेलाडीहरू गोल गरेपछि नाच्छन् । त्यसको विरोध पनि भइरहेको हुन्छ । तर, उनीहरू मतलब गर्दैनन् । (केही समयपहिला ब्राजिलका खेलाडी भिनिसस् जुनियरले नाचेकोमा आलोचना खपेका थिए, तर आफूलाई त्यसले फरक नपर्ने भनेर जवाफ फर्काएका थिए ।)

पेले केवल खेलाडी मात्र भएनन्, खेलसँगै ब्राजिलको सांस्कृतिक प्रचारको पनि हिस्सा बने । भावनात्मकसँगै आर्थिक समृद्धिको पनि अनुहार बने । भर्खरै स्वतन्त्र भएर विकासतर्फ लम्किँदै गएको ‘योङ कन्ट्री’ ब्राजिललाई औद्योगिक क्षेत्रमा अगाडि बढ्नका लागि पनि उनको ठूलाे योगदान छ । यी सबै काम बिम्बात्मक रूपमा हेर्ने हो भने एउटा भगवान्‌ले गर्ने काम हो ।

उनी बिम्बात्मक भगवान् बने ।

डकुमेन्ट्रीले त्यो समयको सन्दर्भ अझै खोतलेको छ । त्यो बेलासम्म पनि साधारण बनिनसकेको वर्ण विभेदलाई पनि छोएको छ । उनी ब्राजिलका लागि पहिलो विश्वकप खेल्न स्वीडेन गएको बेलामा त्यहाँका केटाकेटीहरू उनलाई हेर्न आएका थिए । हात छोएका थिए । किनकि उनीहरूले काला मान्छे देखेका नै थिएनन् ।

उनले खेल कौशलले कालो छालालाई पनि विश्वजगत्‌मा नयाँ सम्मान दिलाएका थिए । आखिर कसैलाई सम्मान दिलाउनुभन्दा ठूलाे काम त के हुन्छ र ?

डकुमेन्ट्रीमा पेलेसहित उनका सहकर्मी, साथीहरू, राजनीतिक नेता, तत्कालीन समयमा भएका मन्त्रीलगायतले बोलेका छन् । ती सबैले उनका बारेमा फरकफरक कुराहरू सुनाएका छन् । विशेष गरी खेलको दौरान उनका सहकर्मीले भनेका कुराहरूले उनको खेलको विवरणलाई नजिक ल्याइदिएका छन् । उनी घाइते भएपछि विश्वकप खेल्न नपाएको बेलामा सन् १९६२ मा जवान रहेको आफूलाई कसरी पेलेले उत्प्रेरणा दिएका थिए भनेर एक साथीले पेलेलाई सम्झिन्छन् ।

घटनालाई जति परबाट हेर्न थालिन्छ, उत्ति त्यसका बारेमा सतही कुराहरू मात्र आउँछन् । त्यसको वरपर भएका मसिना कुराहरू छुट्दै जान्छन् । अझ उनका बारेमा सम्झिँदा धेरै विवरणहरू राम्रो मात्र भनिन्छ । पेलेको कथामा पनि त्यस्तै भएको थियो ।

यो डकुमेन्ट्रीले उनको यात्रालाई पछ्याउने क्रममा उनले गरेका धेरै कामहरूलाई नजिकैबाट देखाउँदै पेले बन्नु कति गाह्रो थियो भन्ने बनाइदिएको छ । विजयपछाडि महान् भन्न सजिलो भए पनि त्यो विजय पाउन कति सङ्घर्ष गर्नुपरेको थियो सुनाइदिएको छ । उनको कथा धेरथोरै भर्खरै विश्वविजेता बनेका लियोनेल मेस्सीसँग पनि मिल्छ । मेस्सी पनि सन्न्यास फिर्ता गरेर खेलमा फर्किएका थिए । विश्वकप जित्नलाई उनले केकेबाट गुज्रिनुपर्‍यो, हामीले नजिकैबाट देखेका छौँ ।

डकुमेन्ट्रीले पेलेको त्यो समयको मनस्थितिलाई पनि समेटेको छ । सन् १९७० को वर्ल्डकपमा टिममा पर्न उनले अनेक सङ्घर्ष गर्नुपरेको थियो । ‘पेले अब पहिलाको पेलेजस्तो छैन’ भन्नेजस्ता कुरा सुन्नुपरेको थियो । त्यो समय सम्झिँदै उनी भन्छन्, ‘म त्यो बेला पेले नहुन चाहन्थेँ ।’

उनले ‘तीनवटा विश्वकप जिताएको’ भन्ने भाष्य गलत हो भन्नेसँगै डकुमेन्ट्रीले पेलेको खेल र व्यक्तिगत जीवनलाई तत्कालीन राजनीतिक उतारचढावसँग पनि जोडेको छ । यस्तै, उनको खेलजीवनको उत्कर्ष चलिरहेको बेलामा सन् १९६४ बाट ब्राजिलमा सैनिक कुपछिको निरङ्कुश शासन चलिरहेको थियो । उनको खेल कौशलले ब्राजिललाई नयाँ सपना देख्ने बनाए पनि उनलाई तत्कालीन शासकले प्रयोग गरेको थियो ।

सन् १९६६ को विश्वकपमा लज्जास्पद हार बेहोरेपछि उनले देशका लागि नखेल्ने भनेका थिए । तर, उनलाई वर्ल्डकपमा ल्याइयो भने आफ्नो निरङ्कुश शासनबाट मानिसहरूलाई छल्न सकिन्छ भनेर शासकले उनलाई ल्याउन अनेक पहल गरेका थिए । कतिसम्म भने विश्वकपका लागि छानिएका कोचले उनलाई ‘आँखा कम देख्ने’ भनेर झुटो आरोप लगाउँदै टिममा राख्न पनि मानेका थिएनन् । उनी पछि गलत साबित त भए तर पेलेलाई जसरी पनि टिममा राख्नुपर्छ भन्दै राष्ट्रपतिले हस्तक्षेप नै गरेका थिए । विश्वकप सुरु हुनुभन्दा २० दिनपहिला मात्र नयाँ कोच आएका थिए ।

पछिल्लो समयको पेलेको अनुहारमा निरङ्कुश शासक लुक्न खोजेका थिए भन्ने पक्ष यो डकुमेन्ट्रीले उजागर गरेको छ । त्यसलाई देखाउन डकुमेन्ट्रीले अपनाएको सम्पादन टेक्निकले त्यसलाई अझै सशक्त बनाउँछ । त्यति बेला भएको खेल र सडकमा भएको दृश्यलाई आमुन्नेसामुन्ने राखिदिन्छ । सान्तोस क्लबबाट उनले गोल हान्दा दर्शक नाचेको दृश्य र आर्मीको ट्याङ्क हिँडिरहेको दृश्यलाई एकैपल्ट देखाइएको छ । उनले गोल हानेपछि खुसी साटेको दृश्य र सडकमा आर्मीले मानिसलाई कुटेको दृश्य एकैपल्ट देखाइएको छ ।

कसैको सङ्घर्षको कथा जति मानवीय तरिकाले भनियो, त्यति अरूलाई त्यसले प्रेरित गर्न सक्छ । उसका मानवीय कमजोरीले उसको कथालाई अझै धनी बनाइदिन्छ । मानिसहरूलाई म पनि सक्ने रहेछु भन्ने बनाइदिन्छ । नेपालसम्म आइपुग्दा पेलेको कथा निर्माण धेरै तर गैरमानवीय तरिकाले भएको थियो । उनको साहसी कामको प्रचार भयो, उनका गोलहरूको प्रचार भयो तर उनी कुनै समय टिममा पर्न नै सङ्घर्ष गरिरहेका थिए भन्ने कुरा धेरै भनिएन ।

उनको भगवान् अवतारलाई जति सेलेब्रेट गरियो, उनको मानवीय अवतारलाई उति आलोचना गरिएन । यसले पनि धेरै मान्छेलाई भगवान् बन्ने हौसला थपियो ।

पेलेको उपस्थिति खेलाडीको रूपमा उत्कृष्ट भए पनि तत्कालीन समयमा भएको नरसंहारमा उनी चुप लागेको आरोप पनि लागेको छ । उनले निरङ्कुश राष्ट्रपतिलाई पटकपटक भेटेका छन् । विश्वचर्चित आफ्नो फेसलाई प्रयोग गरेर राष्ट्रपतिले आफ्नो शासन बचाउन लागिरहँदा पनि उनी चुप लागेका छन् । राष्ट्रपति आफूले मारेका मान्छेहरूको प्राय:श्चित गर्न सायद रङ्गशालामा पुग्थे । पेलेको खेलले उनलाई आफूलाई छल्न मद्दत गरेको छ । ‘खेलाडीको काम खेल्नु त हो नि’ भन्नेजस्तो तर्क उनको छ । त्यसलाई काउन्टर गर्न डकुमेन्ट्रीले महान् बक्सर मोहम्मद अलीको उदाहरण पनि ल्याउँछ, उनले कसरी भियतनाम युद्धको विरोध गरेका थिए भन्ने सुनाउँछ । त्यो उदाहरणले पेले कहाँ चुकेका थिए भन्ने पनि देखाइदिन्छ ।

डकुमेन्ट्रीले उनले जितेको सन् १९७० को वर्ल्डकपलाई पनि राजनीतिक विचारसँग जोडेको छ । त्यहाँ बोल्ने एक ब्राजिली व्यक्ति भन्छन्, ‘मलाई त्यो विश्वकप ब्राजिलले हारोस्‌जस्तो लागेको थियो । यदि हामी हारेको भए निरङ्कुश शासन कमजोर हुने थियो ।’

डकुमेन्ट्रीमा धेरै दृश्यहरू छन्, जसले पेलेलाई मान्छे बनाउँछन् । उनी आफ्ना साथीहरूसँग जिस्किएका अनेक पलहरू समेटिएका छन् । उनले त सजिलै विश्वकप जिते होलाजस्तो लाग्ने घटनाहरूमा त्यसलाई जित्न कति गाह्रो छ भन्ने कुरा बताएका छन् । उनका लागि विश्वकप हार्नु कति भयानक थियो भन्ने कुरा समेटिएका छन् ।

तर, यति हुँदाहुँदै पनि धेरै ठाउँमा डकुमेन्ट्री चुकेको छ । यहाँ छानिएका मान्छेमा उनी विवादित हुन सक्ने मान्छेहरूको बाइट समेटिएको छैन । उनले डकुमेन्ट्रीमै आफ्ना धेरै जनासँग विवाहत्तर सम्बन्ध रहेको र कतिपय जन्मिएका बच्चाहरूका बारेमा आफूलाई थाहा नभएको बताएका छन् । ती पक्षका मानिसहरूको बाइट डकुमेन्ट्रीमा कम नै आउँछ । यस्तै, निरङ्कुश शासनको बेलामा रहेको उनको भूमिकाका बारेमा पनि प्रश्नहरू कम सोधिएको छ । धेरै हिसाबले उनको इमेज नबिग्रिने गरी डकुमेन्ट्री बनाइएको थाहा हुन्छ । कतिपय क्रस प्रश्नहरू सोधिँदैनन् ।

तर, यी कमजोरीका बाबजुद पनि डकुमेन्ट्रीले पेलेका बारेमा बुझ्न चाहने र उनको हिरोइक्सलाई नजिकैबाट महसुस गर्न चाहनेलाई चार विश्वकप खेल्दाको उनको यात्रालाई बुझ्ने बनाउँछ । विजयको कथाभित्रका एक पात्र पेलेको भावनात्मक उभारलाई यसले केही हदसम्म महसुस गराउँछ ।

अहिले पनि यदाकदा नेपाली समाजमा भगवान् बनाउने क्रम चलिरहेको छ । अरूलाई परबाट हेरेर कथा र किंवदन्ती बनाइहाल्ने हतार भइरहेको छ । यो डकुमेन्ट्रीले तिनलाई भनिदिन्छ, ‘कसैलाई भगवान् बनाउनुपूर्व एकपल्ट सोच्नू, तिनलाई भगवान् हैन, कमजोरीसहितको मान्छे बनाइदियो भने आउने पुस्तालाई धेरै सजिलो हुन्छ ।’

तपाईंलाई मनपर्न सक्छः

- सुरज सुवेदीका लेख, समीक्षाहरू

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस २३, २०७९ ०८:५०