काे थिए पोखरामा फाेटाे खिच्ने पहिलाे फाेटाेग्राफर ?

तस्वीर साैजन्यः विश्व शाक्य ।

A+ A A-

सन् १८५५ मा बेलायती नागरिक क्ल्यारेन्स कामेन टेलरले नेपालमा फोटोग्राफीको शुभारम्भ गरेको ४४ वर्षपछि सन् १८९९ मा जापानी बौद्ध भिक्षु इकाइ कावागुची पोखरा प्रवेश गर्ने पहिलो विदेशी पर्यटक थिए । पोखरा आइपुग्दा उनले त्यहाँको प्राकृतिक सुन्दरताबाट मन्त्रमुग्ध भई उनले यसलाई ‘धरतीकाे स्वर्गसरीको सुन्दर पाेखरा’ भनेका थिए ।

पोखरा भित्रिने पहिलो पर्यटक भएका कारण सम्भवतः पोखरामा फोटो खिच्ने प्रथम व्यक्ति पनि उनै हुन् । सन् १९२४ (वि.सं. १९८१) मा काठमाडौंका दीर्घमान चित्रकारले खिचेका पोखरालगायत पश्चिमाञ्चलका केही महत्त्वपूर्ण धार्मिक तथा ऐतिहासिकस्थलका फोटो भेटिन्छन् । यसको एक दशकपछि सन् १९३० को दशकमा तत्कालीन राणा परिवारसँग नजिक रहेका र व्यापार व्यवसायको सिलसिलामा भारत आउजाउ गरिरहने व्यक्तिहरूले सोखका रूपमा पोखरामा फोटोग्राफी गर्ने गरेको पाइन्छ ।

याे पनि..

फाेटाे, फाेटाेकारिता र फाेटाेग्राफरबारे अझै धेरै पढ्नुहाेस्

फोटोग्राफीको सन्दर्भमा कुरा उठ्दा पोखरामा मात्र होइन, पश्चिमाञ्चल क्षेत्रमै फोटोग्राफीप्रति जनचासो र जागरण ल्याउने काममा तानसेन पाल्पाका सुप्रसिद्ध फोटोग्राफर गङ्गाप्रसाद श्रेष्ठको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ । तत्कालीन समयमा उनले घुम्ती फोटोग्राफरका रूपमा तानसेन, पाल्पा, चितवन, नवलपरासी, स्याङ्जा, पोखरा, बागलुङ तथा पर्व आदि पश्चिमाञ्चल क्षेत्रका विभिन्न जिल्लामा पुगेर खिचेका पारिवारिक फोटोहरू अद्यावधि भेटिन्छन् । उनी तत्स्थानमै फोटो बनाउन सकिने प्लेट क्यामेराले फोटो खिच्थे ।

उनले उतिखेर खिचेर हिँड्ने काम मात्र गरेनन्, तत्कालीन समयका जागरुक युवाहरूमा फोटोग्राफीप्रति जागरण ल्याउने कामसमेत गरे ।

तस्वीर साैजन्यः विश्व शाक्य

सन् १९५० को दशकसम्म आइपुग्दा पोखरामा सोखका रूपमा फोटोग्राफी गर्ने र फोटोग्राफीमा जानकारी राख्नेहरू निस्किसकेका थिए । तिनमा रामबहादुर बगगामी, कृष्णकुमार श्रेष्ठ (वैद्य), जगन्नाथ उलक र भेषरत्न शाक्यजस्ता युवा थिए । कृष्णकुमार श्रेष्ठ (वैद्य)का अनुसार उनले वि.सं. २००९ सालतिर बागलुङमै पाल्पाका गङ्गाप्रसाद श्रेष्ठका सहयोगीका रूपमा फोटोग्राफी सिकेका थिए । सोही चिनाजानीका आधारमा गङ्गाप्रसाद पोखरा आउँदा कृष्णकुमारको घर भैरवटोलमा बस्थे ।

भैरवटोलमै डेरा गरी बस्ने जगन्नाथले कृष्णकुमारको घर आवतजावतका क्रममा गङ्गाप्रसाद र कृष्णकुमारबाट फोटोग्राफी सिके । पछिल्लोपल्ट विंसं. २०११ तिर गङ्गाप्रसाद पोखरा आउँदा आफूसँग लिएर आएका सबै फोटोग्राफीका सामग्री पोखरामै छोडेर गएका थिए । तिनै समानलाई सदुपयोग गरेर जगन्नाथ उलकले पोखरामा पहिलोपल्ट वि.सं. २०१२ मा नवीन फोटो स्टुडियो सञ्चालन गरेका थिए तर यो फोटो स्ट्डियो ६/७ वर्षपछि बन्द भयो । व्यावसायिक फोटोग्राफीको विकास भने वि.सं. २०१७ मा खेमनारायण श्रेष्ठले आफ्नै घर तेर्सापट्टीमा नारायण फोटोग्राफर फोटो स्टोडियो स्थापना र सञ्चालन गरेपछि मात्र भयो ।

पाेखरा नयाँ सडक- तस्वीर साैजन्य- विश्व शाक्य ।

‘नारायण फोटोग्राफर’ फोटो स्टुडियो स्थापनामा दख्खल भएका तत्कालीन पृथ्वीनारायण कलेज (वर्तमान पृथ्वीनारायण क्याम्पस) पोखराका प्राचार्य जर्ज जोनको भरपूर सहयोग थियो । जोन त्यतिखेर तेर्सापट्टीस्थित खेमनारायणकै घरमा डेरा लिई बस्थे । त्यसताका पृथ्वीनारायण कलेजका भूगोलका अमेरिकी स्वयंसेवी प्राध्यापक डोरोथी मीरो, डग्लस के. विङ्घम तथा अमेरिकी स्वयंसेवक शिक्षक बर्ट फुस्लर र डडबर्जेसले पनि सन् १९६० को पोखरामा खिचेका थुप्रै फोटो भेटिन्छन् ।

वि.सं. २०२० (सन् १९१६ को दशक) को मध्यसम्म पनि पोखरामा बिजुलीको सुविधा थिएन । त्यसैले तत्कालीन समयमा फोटोग्राफी व्यवसाय त्यति सहज थिएन । फोटोग्राफी व्यवसायको प्रारम्भिक समयमा त्यसबेला लालटिन वा पेट्रोम्याक्सको प्रकाशमा कन्ट्याक्ट प्रिन्ट गरी फोटो निकाल्ने काम मात्र हुन्थ्यो भने १२० एमएम र ६२० एमएमको नेगेटिभबाट मात्र फोटो प्रिन्ट हुन्थ्यो । उतिखेर ३५ एमएमको क्यामेरा प्रचलनमा आएको थिएन । बिजुली नभएका कारण फोटो इन्लार्जमेन्ट सम्भव थिएन तर पनि ‘जहाँ इच्छा त्यहाँ उपाय’ भनेझैँ भेषरत्न शाक्यको विशेष प्रयासमा तत्कालीन समयमा उपलब्ध हुने रोलिफ्लेक्स क्यामेराको लेन्स प्रयोग गरी सूर्यको प्रकाश ऐनाबाट परावर्तन गरेर फोटो इन्लार्ज गर्ने विधि निकालियो र त्यसै विधिअनुसार पोखरामा विद्युत् प्रसारण हुनुअगाडि अर्थात् वि.सं. २०२४/०२५ (सन् १९६८/६९) सम्म फोटो इन्लार्जमेन्ट गर्ने काम भयो । यति मात्र होइन, पोखरामा फोटोग्राफीको प्रारम्भिक अवस्थामै भेषरत्न शाक्यले १२० एमएमको एउटै नेगेटिभमा चार–पाँचवटासम्म फोटो खिच्न सकिने लेन्स उपकरण आफैँले निर्माण गरी सफल प्रयोगसमेत गरेका थिए ।

बालिका र एक ज्येष्ठ मानिसले समान बाेकेर हिँडिरहेकाे याे तस्वीर विश्व शाक्यले खिचेका हुन् । उक्त तस्वीर पुरस्कृत पनि भएकाे थियाे ।

पोखरामा सन् १९६० को दशकको शुभारम्भसँगै सुरु भएको व्यावसायिक फोटोग्राफी सन् १९७० को अन्त्यसम्म सरकारी कामकाज र पारिवारिक जमघटमा सीमित रह्यो । यी दुई दशकमा अरु थुप्रै फोटो स्टुडियो खुलिसकेका थिए । तैपनि फोटोग्राफीले फराकिलो क्षेत्र र कलात्मकता ओगट्न सकेको थिएन । वि.सं. २०३९ (सन् १९८१) मा कला र फोटोग्राफीमा विशिष्ट अभिरुचि भएका विश्व शाक्यले पोखराको साँघुमुखु चोकमा ‘फोटो जेनिथ’ नामक फोटो स्ट्डियो खोलेपछि पोखरेली फोटोग्राफीको कलात्मक र फराकिलो क्षेत्र ओगट्न सकेको देखिन्छ । बिहेबटुलो, व्रतबन्ध र सरकारी कामकाजमा मात्र सीमित पोखरेली फोटोग्राफीलाई उनले पोखराको सुन्दरतासँगसँगै कलात्मकता पनि भरेर कलात्मकता र फराकिलो क्षेत्र ओगट्न सकेको देखिन्छ ।

बिहेबटुलो, व्रतबन्ध र सरकारी कामकाजमा फैलाउन सफल भए । वि.सं. २०४० (सन् १८८०) को दशकमा आएको रङ्गीन फोटोको लहर र पोखराका फोटो र फोटोग्राफी व्यवसायलाई राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय र फोटो पत्रकारिताको सञ्चालनसम्म २०६० (सन् २०००) को दशकमा आएको डिजिटल फोटोग्राफीको फड्कोले पोखराको कायापलटमा पनि ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको छ ।

यतिखेर पोखरामा पनि फोटोग्राफी जनचासो र पहुँचमा पुगेको छ । तीन/चार दशकअगाडिको तुलनामा फोटोग्राफी अचेल धेरै सहज भएको छ । विश्व फोटोग्राफीमा आइरहने प्राविधिक र लक परिवर्तनलाई आत्मसात् गर्न नसक्दा इन गर्ने जाँगर, अवसर र साधन नजुर्दा पोण्ड रैली फोटोग्राफीले जुन स्तरीयता र अवसर पाउनुपर्ने हो, त्यो पाउन सकेको छैन । आशा गरौँ, समयले त्यो अवसर पनि अवश्य जुराउनेछ ।

गाेपाल चित्रकार

फोटो जेनिथ पोखराका संस्थापक विश्व शाक्य नेपालका एक सुपरिचित फोटोग्राफर हुन् । उनले खिचेका फोटोहरू नेपालका पर्यटनसम्बन्धी विभिन्न पुस्तक, पत्रपत्रिका र अन्तर्राष्ट्रिय पत्रपत्रिकामा पनि प्रकाशित छन् । फोटोग्राफीबाहेक विश्व शाक्य नेपालका एक वरिष्ठ लेखक र साहित्यकार पनि हुन् । उनका हास्यव्यङ्ग्य र बौद्धदर्शन गरी दुई दर्जनभन्दा बढी पुस्तक प्रकाशित छन् । शाक्य कुशल लेखक पनि भएको हुँदा उनले खिचेका फोटोहरूमा कला र व्यङ्ग्यको चेत पाइन्छ ।

'युनेस्कोका चित्रकार पनि हुन् । उनी चित्रकार र व्यङ्ग्यका लागि एसियाली सांस्कृतिक केन्द्रद्वारा आयोजित ११औँदेखि १५औँ (२०४३–२०४७) एसिया तथा पोखरामा एकल चित्रकला र फोटो प्रदर्शनी गर्ने पहिलो व्यक्ति हुन् । उनले पोखरामा समसामयिक प्रशान्त क्षेत्रीय देशहरूको फोटो प्रतियोगितामा उनी लगातार पाँचपटक पुरस्कृत भएका छन् । शाक्यले विविध विषयमा थुप्रै एकल फोटो प्रदर्शनी गरिसकेका छन् ।

शाक्य पोखराका पहिला र अग्रज फोटोपत्रकार पनि हुन् ।

('नेपालमा फोटोग्राफी हिजो र आज' पुस्तकका लेखक गोपाल चित्रकार नेपाल ललितकला प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका उपकुलपति हुन् । वरिष्ठ फाेटाे पत्रकार चित्रकारकाे फाेटाे पुस्तक 'पिपुल पावर' पनि प्रकाशित छ ।)

याे पनि..