पूर्वी पहाडको ‘कालो सुन’मा रोग र कीरा, सुक्दैछ महिलाको आम्दानी

A+ A A-

पाँचथर फालेलुङ– ८ की सुशीला केरुङका श्रीमान्‌लाई ५ वर्षअघि ‘ब्रेन ट्युमर’ भयो । श्रीमान् थला परेपछि परिवारको जिम्मेवारी सुशीलाको काँधमा पर्‍यो । परिवारको आर्थिक आम्दानीको मुख्य स्रोत अलैँची थियो ।

तर, अलैँची उत्पादन घटेपछि उनको परिवारमा अप्ठ्यारोमाथि अप्ठ्यारो थपियो । ३० रोपनीको अलैँची बगान थियो । राम्रै फल्थ्यो, मूल्य पनि सन्तोषजनक थियो । पहाडको ‘कालो सुन’ भनेर उपनाम पाएको अलैँचीको मूल्यमा गिरावट आयो । यति मात्र हैन, अलैँचीमा रोग कीराले गर्दा उत्पादन र मूल्य घट्न थालेको आठ वर्ष भइसकेको थियो ।

‘दाम त घट्यो–घट्यो, फल्नै छाड्यो । खेताला खर्च नै बोक्लाजस्तो छैन’, ढुङ्ग्रो (गाईभैँसीको दूध दुहुने भाँडो) सिकुवामा राख्दै सुशीलाले भनिन् ।

१२०० केजी अलैँची प्रतिमन ८२ हजारमा बेचेर श्रीमान्‌को उपचार गराएको उनी बताउँछिन् । श्रीमान्‌को अप्रेसनका लागि २५ लाख र दोस्रोपटक २१ लाख लागेको खर्च केही वर्षको अलैँचीले धानेको थियो । उपचार गराउँदा पैसा सकियो, ३ वर्षअगाडि श्रीमान् पनि गुमाउनुपर्‍यो ।

२०७६ सालयता अलैँची राम्रो उत्पादन भएको छैन । यस वर्ष त झन् ९ मन मात्र फल्यो । अलैँची फूल फुल्ने सिजनमा खडेरी लागेर राम्रो फल लाग्न सकेन । ‘सुक्खा लाग्यो, बोटमै फूल सुक्यो । कहाँबाट फल लाग्नु र ?,’ उनले भनिन् ।नेपालको मुख्य निर्यातजन्य नगदे बालीको रूपमा अलैँची रहेको छ । झण्डै दुई शताब्दीको इतिहास बोकेको अलैँची ‘मसलाको रानी’ नामबाट परिचित छ ।

नेपालमा ४५ जिल्लामा १८ हजार ४०० हेक्टर जमिनमा अलैँचीको व्यावसायिक खेती हुन्छ । अलैँची खेतीमा १ लाख २५ हजार किसान आबद्ध छन् । उच्च गुणस्तरको अलैँची विश्व बजारमा नेपालले कमाएको साख हो तर पछिल्लो समय बेमौसमी वर्षा, उच्च तापक्रम र संक्रमणका कारण यो साख झर्दै गएको नेपाल अलैँची केन्द्रीय महासंघले जनाएको छ । विगतमा प्रतिमन १ लाख ४० हजार रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुने गरेको अलैँची पछिल्लो समय २५ देखि २७ हजार रुपैयाँ प्रतिमन खरिदबिक्री भइरहेको छ । अहिलेको मूल्य १० वर्षयताकै कम भएको अलैँची व्यापारी बताउँछन् ।

अलैँचीको बगानमा २०७१ सालदेखि नै रोग तथा कीराको आक्रमण, खडेरी र बोट मर्ने कारणले गर्दा उत्पादन घटेको छ । जसको प्रत्यक्ष असर अलैँचीबाट आफ्नो घरखर्च धानिरहेका झण्डै १ लाख किसान परिवारमा परेको छ । अलैँची धेरै महिलाको आम्दानीको स्रोत हो । त्यसैले अलैँचीको उत्पादनमा आएको ह्रासले सबैभन्दा धेरै मारमा महिला परेका छन् ।

संखुवासभाको धर्मादेवी नगरपालिका– १ की गीता नेपाल बिहे गरेर आउँदा उनको परिवारको ठूलो अलैँची बगान भएको सम्झिन्छिन् । सात वर्षअघिसम्म गाउँमा पानीको अभाव भएको उनलाई थाहा छैन । ‘मेरो ससुराबुवाले २०४२ सालबाट शिक्षण पेसा छोडेर अलैँची व्यवसाय सुरु गर्नुभएको थियो । एउटा बोटबाट एक डोको अलैँचीको थुङ्गा हुन्थ्यो । तर, अहिले एउटा बोटबाट दुई/तीनवटा थुङ्गा मात्र फल्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘पहिला रोग पनि थिएन, दुःख खासै थिएन । तर, अहिले अलैँची गोडमेलदेखि फल पाक्ने बेलासम्म निकै सास्ती हुन्छ, उत्पादन घट्दै गएको छ ।’

फल टिप्ने सिजनमा पानी दर्कियो । बेमौसमी पानी र लामो खडेरीले उत्पादन प्रभावित भएको उनी बताउँछिन् । ‘अलैँची लगाउँदा दुःख ज्यादा हुने तर लागत उठाउनै मुस्किल हुन थालेको छ । यस्तै भइरहे बाली फेर्नुपर्ने अवस्था नआऊला भन्न सकिन्न,’ नेपालले भनिन् । उनले अब अलैँची खेती मासेर सुन्तला खेती गर्ने योजना बनाइरहेकी छिन् ।

अलैँची छायाप्रिय तथा बढी पानी चाहिने बाली भए पनि बढी उचाइ, उत्तर मोहडा र छहारी भएको स्थानमा सिँचाइ बिना पनि खेती गर्न सकिने अलैँची विकास केन्द्र फिक्कलका प्रमुख राजन परियार बताउँछन् । उनका अनुसार समुन्द्री सतहबाट ७०० देखि २१०० मिटरसम्मको उचाइ र २००० देखि २५०० मिलिलिटर पानी पर्ने र तापक्रम ८ देखि २० डिग्री सेल्सियससम्म हुने ठाउँमा अलैँची खेती उपयुक्त हुन्छ । बेमौसमी पानी, तुषारो, कालो तुषारो, हिमपातले पनि अलैँचीको उत्पादन र बिरुवालाई असर गर्ने भएकाले यसले गर्दा पनि उत्पादन घटेको उनी बताउँछन् ।

नेपालको कृषि अधिकांश क्षेत्रमा आकाशे पानीमा निर्भर छ । पूर्वको पहाडी जिल्ला ताप्लेजुङको ३० वर्षयताको तथ्यांक हेर्दा ११.४ मिलिलिटरले वर्षा बढेको देखिन्छ । जल तथा मौसम विज्ञान विभाग जलवायु शाखा विश्लेषक डा इन्दिरा कँडेलका अनुसार, ०.०२ मिलिलिटरले पूर्वी जिल्लामा वर्षा बढ्दै गएको देखिएको छ । तर, सबै क्षेत्रमा स्टेसनको पहुँच नहुँदा यकिन गरेर यति नै बढेको भन्नचाहिँ मुस्किल हुने उनको भनाइ छ । संखुवासभा, इलाम र ताप्लेजुङमा जाडोअघिको सुक्खा सिजन मानिने असोज १५ देखि मंसिर १५ सम्म वर्षा बढदै गएको र जाडो मौसममा घटेको पाइएको कँडेल बताउँछिन् ।

अलैँची खेती गर्ने स्थानीय कृषकको अनुभव पनि यस्तै छ । ‘पहिला संखुवासभाको मुडे क्षेत्रमा सुन्तला खेती हुँदैनथ्यो,’ गीताका वृद्ध ससुरा यदुनाथ सुनाउँछन्, ‘अचम्म लाग्छ, अहिले घरको कोठेबारीमा सुन्तला फलेको छ । यस्तो कसरी भएको होला ?’

पाँचथरको लालीखर्ककी कृष्णमाया श्रेष्ठ फल लाग्ने समयमा कीरा लागेर रोपेको मध्ये आधा बोट मरेको बताउँछिन् । कीरा लाग्ने र बोट सुक्दै जाने समस्याले उनको बारीमा अलैँची उत्पादन घटिरहेको छ । ‘घरव्यवहार चलाउनै हम्मे पर्ने अवस्था आइसक्यो,’ उनी भन्छिन् ।

मूल्यमा आएको गिरावट र अलैँचीको उत्पादन गुणस्तरीय नहुँदा खरिदबिक्रीमै समस्या हुन थालेको फिदिमका अलैँची व्यवसायी खगेश्वरी अधिकारी बताउँछिन् । यस्तो भन्ने व्यवसायी मात्र होइन, अलैँची बजार पुर्‍याउँदा लागत नै पो उठ्दैन कि भन्ने पीर रहेको ओयामकी चन्दा गुरुङ बताउँछिन् ।

अलैँचीमा छिर्केफुर्के रोग लाग्नु, पात सुक्नु, गुभो कुहिनु र अलैँचीको भाउ निरन्तर ओरालो लाग्दै जाँदा किसानहरू आर्थिक समस्यामा छन् । घर व्यवहार नचलेपछि कृषिसँगै होम स्टे सञ्चालन गर्न थालेको इलाम रोङ गाउँपालिकाकी कौशिला मोक्तानले बताइन् ।

जलवायुमा आएको परिवर्तनले अलैँची बगान नै प्रभावित बनाएसँगै वर्षौंदेखि अलैँची खेतीमा आश्रित कृषकहरू अब के गर्ने भन्ने अन्योलमा छन् । जलवायु परिवर्तनले कृषिमा पारेको प्रभाव आँखैले देख्न सक्ने गरी बढिरहेको बताउँछन्, नेपाल कृषि राष्ट्रिय बाली अनुसन्धान केन्द्रका वैज्ञानिक डा ध्रुवराज भट्टराई । ‘अलैँचीकै मात्र उदाहरण हेर्दा पनि उत्पादन घट्नु, रोग बढ्नुको कारण वातावरणमा आएको फेरबदल नै हो । त्यसको मारमा महिला परेको सत्य हो,’ उनले भने ।

अति वर्षा हुनु, पहाडी क्षेत्रमा कीरा बढेर बाली सखाप पार्नु, बेमौसममा उत्पादन हुनु, मौसमी वर्षा कम हुनु जलवायु परिवर्तनको असर भएको उनी बताउँछन् । ‘जलवायुमा आएको फेरबदलको सोझो असर कृषिमा परेको छ । तलतल फल्ने फलहरू माथिमाथितिर सरिरहेको अवस्था छ,’ डा भट्टराईले भने ।

जलवायु परिवर्तनले सबै बालीमा प्रभाव भने पारेको छैन । पहिले नफल्ने ठाउँमा अहिले फलफूल फल्न थालेका छन् । मौसममा आएको फेरबदलका कारण अनुकूलन उत्पादनले कृषकले आम्दानी छिटो लिन सक्ने स्थिति पनि छ । तर अलैँची, चिया, कफी, अदुवाजस्ता एकपटक लगाएर धेरै समय टिकिरहने बोटका लागि भने दीर्घकालीन उपाय सोच्नुपर्ने अवस्था आएको छ ।

नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क)ले हरेक स्थानीय तहमा कुन महिनामा कस्ता कृषिजन्य उत्पादन लगाउँदा ठीक हुन्छ भन्ने जानकारीसहितको बुलेटिन प्रकाशित गरेको छ । त्यसमा आगामी महिनाको मौसम कस्तो रहन्छ भन्ने पनि उल्लेख छ । त्यसबाट लाभ लिन सकिने कृषिविज्ञहरू बताउँछन् ।

नेपाल जलवायु परिवर्तनको र भूकम्पीय जोखिममा पाँचौँ, बाढीपहिरोको जोखिममा ३०औँ र बहुप्रकोपीय जोखिममा २०औँ स्थानमा छ । जसमध्ये धेरै नै प्रभावित क्षेत्र कृषि हो । नेपाल श्रमशक्ति सर्वेक्षण २०७४/७५ अनुसार ६१ प्रतिशत महिला कृषिमा निर्भर छन् । धेरैजसो कृषिकार्य महिलाले नै गर्ने भए पनि जमिनमाथि महिलाको स्वामित्व कम छ । जलवायु परिवर्तन र बिपत्तिबाट दुर्गम क्षेत्रका महिला सबैभन्दा बढी प्रभावित हुने गरेको शोधकर्ता डा सुजाता तामाङ बताउँछिन् । ‘महिलाहरूमा जानकारी र स्रोतसाधन कम छ । उनीहरू जलवायु अनुकूलनबारे जानकार छैनन् । पहुँच र क्षमता पनि कमै छ,’ उनले भनिन्, ‘अलैँचीजस्तो अलि मूल्य भएको कृषि उत्पादन घट्दा त्यसको मार पक्कै छ । तर, अनुकूलनको विकल्प पनि खोज्नुपर्छ ।’

केन्द्रीय तथ्यांक विभागले ६ वर्षअघि गरेको जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी राष्ट्रिय सर्वेक्षणमा सहभागी ८६.१ प्रतिशतले पछिल्लो २५ वर्षमा सुक्खा बढेर गएको बताएका छन् । अधिकांशले तापमानमा बदली भएको र मनसुन तथा हिउँदे वर्षा घटिरहेको बताएका छन् ।

धेरै तापक्रम या जमिरहेको पानीमा उत्पादन राम्रो नहुने अलैँची विकास केन्द्र फिक्कलका प्रमुख राजन परियारले बताएका छन् । अलैँची एकपटक लगाएर निकै वर्षसम्म उत्पादन दिने खेती भएका कारण पनि राम्रो बिरुवा छनोट गर्नुपर्ने बताउँछन् । संखुवासभाकी रत्नमाया पौडेल भन्छिन्, ‘गुणस्तरीय बेर्नाबारे हामीलाई थाहै छैन, आफ्नै बगानमा उत्पादन भएको बेर्नालाई नै नयाँ ठाउँमा सारिरहेका छौँ ।’

खासमा निर्वाहमुखी कृषि अर्थतन्त्रलाई पछ्याउने ग्रामीण महिलाको ठूलो संख्या माटो, जडीबुटी, जनावरसँगै दैनिकी बिताउँछन् । यस कारण कृषिमा आउने सानो परिवर्तनले पनि उनीहरूको जीविकोपार्जनमै समस्या ल्याइदिन्छ । महिलाहरू धेरै समय अनुत्पादक ठानिएका काममा सक्रिय छन् । कृषिमा सक्रिय छन् तर, जग्गाको स्वामित्व छैन । न त बेचबिखन गर्ने अनुमति नै छ । मौसम पूर्वानुमानको जानकारीमा कम पहुँचका कारण पनि महिला जलवायु परिवर्तनबाट बढी प्रभावित भएको ठान्छिन्, अनुसन्धानकर्ता तामाङ ।

जलवायु परिवर्तनमा महिलाका मुद्दा पहिचान गरेर एकीकृत नीति बनाउन सरकारको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । तर, अहिलेको सन्दर्भमा न त स्थानीय तहमा महिलाको उपस्थिति उल्लेख्य हुन सक्यो, न त प्रदेश र संघीय सरकारमा । महिलाको अर्थपूर्ण सहभागिता कम हुँदा महिलाको नीति निर्माणमा हस्तक्षेप हुन सकेको छैन ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी सातवटा नीतिमध्ये तीनवटा नीतिले मात्र जलवायु परिवर्तनले महिलालाई प्रभावित बनाएको स्वीकारेको छ । अधिकार, स्रोत साधन र शक्तिको असमान वितरणका कारण आर्थिक–सामाजिक वर्गका महिलामा यसको प्रभाव फरक देखिएको तामाङ बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, 'अलैँची कृषक महिलाहरूले आफ्नै रैथाने ज्ञानको प्रयोग गर्दै आएका छन् । नयाँ खालको क्षति भयो भने हामी महिलाहरूको परम्परागत पद्धतिलाई ध्यान दिँदैनौँ । जसका कारण उनीहरू आफू सीमान्तकृतमा परेको महसुस गर्छन् ।'

महिला र पुरुष कृषकमा प्राविधिक ज्ञान प्राप्त गर्न पुरुष कृषकलाई जति सजिलो छ, हाम्रो सामाजिक संरचनाले महिला कृषकका लागि छैन । त्यसैले जलवायु परिवर्तनको असर महिलामा धेरै हुन्छ भन्ने तथ्य थुप्रै अनुसन्धानले देखाएको तामाङ बताउँछिन् ।

प्राकृतिक स्रोतसाधनमा महिला कृषकहरूको निर्भरता बढी छ तर स्रोतसाधनमा उनीहरूको पहुँच र नियन्त्रण न्यून भएकाले उनीहरू जलवायु परिवर्तनको प्रभावबाट उच्च जोखिममा रहेको नेपाल जलवायु परिवर्तन सहयोग कार्यक्रमकी कृषि अधिकृत रोशनी गौतम बताउँछिन् । उनका अनुसार, कृषि क्षेत्र जलवायु परिवर्तनबाट प्रभावित प्रमुख क्षेत्रमध्ये एक हो । कृषि क्षेत्रमा पर्ने असरले महिला किसानहरूको जीवन र जीविकोपार्जनसँग प्रत्यक्ष रूपमा नराम्रो प्रभाव पार्ने गर्छ ।

‘जलवायु परिवर्तनको प्रभावविरुद्ध महिला कृषकहरूको जोखिम निर्धारण गर्न सामाजिक–आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक र वातावरणीय कारकहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्,’ गौतम भन्छिन्, ‘प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापनको निर्णय प्रक्रियामा महिलाको भूमिका न्यून छ । जसका कारण उनीहरूमा अनुकूलन क्षमता कम छ र जलवायु परिवर्तनको प्रभावबाट बढी जोखिममा छन् ।’

उनका अनुसार ग्रामीण जीवन निर्वाह गर्न ग्रामीण महिला किसानको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । विभिन्न घरायसी कामका साथसाथै, महिलाहरूले कृषि उत्पादन र उत्पादकत्वमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछन् जसले पछि खाद्य र पोषण सुरक्षालाई असर गर्छ । यसबाहेक, तिनीहरू सामुदायिकस्तरमा स्थानीय आनुवांशिक स्रोतहरू (स्थानीय बिउ) र प्रविधि (स्थानीय रूपमा अनुकूलित प्रविधि) को संरक्षणमा प्रमुख अभिनेता हुन् । तसर्थ, दिगो रूपमा कृषि उत्पादकत्वलाई गति दिन महिला कृषकहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्न दिगो कृषि उत्पादनसम्बन्धी विविध ज्ञान, क्षमता र सीप निर्माण तालिमद्वारा महिला कृषकहरूको सशक्तीकरण र जीविकोपार्जनमा सघाउ पुर्‍याउनुपर्ने उनी बताउँछिन् ।

कृषि क्षेत्रमा सबैभन्दा ठूलो योगदानकर्ता भए पनि थोरै महिला उद्यमशीलतामा संलग्न छन् । यस्तो ज्ञान, क्षमता र सीप विकास तालिमले थप महिला कृषकहरूलाई उद्यमीका रूपमा विकास गर्न मद्दत गर्नेछ । जब महिला उद्यमी बन्छन्, उनीहरू निर्णय लिने भूमिका र आयआर्जन गर्ने गतिविधिहरूमा स्वतन्त्र हुनेछन् । जसले पछि महिलाहरूलाई सामाजिक, धार्मिक, वातावरणीय र आर्थिक पक्षबाट सशक्त बनाउने तामाङ बताउँछिन् ।

(यो आलेख यूकेएडको सहयोगप्राप्त ब्रिटिस काइन्सिलको रोड टु कप अभियानअन्तर्गत जलवायु परिवर्तनमा महिला रिपोर्टर अनुदानको सहयोगमा तयार पारिएको हो ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस २१, २०७९ ०६:५१