आरजुको नायबीले 'हारेका' देउवा, भेटघाटमा पनि ‘सेन्सर’

A+ A A-

‘राणाकी छोरी हुँ, अलिअलि शासकीय गुण त भइहाल्छ नि ।’ कांग्रेसनेतृ तथा सभापति शेरबहादुर देउवापत्नी आरजु राणाले निकस्टस्थसँग यसै भन्ने गर्थिन् । कांग्रेसवृत्तमा राणाको यो भनाइ निकै चर्चित छ । कतिसम्म भने राणाले २०७८ पुसको तेस्रो साता भारत भ्रमणका क्रममा भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) का विदेश विभाग प्रमुख विजय चौथाइवालेसँगको संवादमा समेत राणाले यही प्रसंग दोहोर्‍याएको टिप्पणी छ । बालुवाटार, बूढानीलकण्ठ र सानेपामा राणाको सक्रियता देखेको कांग्रेसको एउटा पङ्क्ति देउवाको उत्तराधिकारी आरजु हुन सक्ने आकलन र विश्लेषण गरिरहेका थिए ।

‘वंशाणुगत गुण’लाई देखाएर प्रभावी बन्न खोजेकी राणाको अभिव्यक्ति पनि त्यस्तै थियो । जस्तो, ३ पुस २०७९ को उनको अभिव्यक्तिलाई मान्न सकिन्छ । त्यसदिन, निर्वाचन आयोगले समानुपातिक सांसदलाई प्रमाणपत्र वितरण गर्दै थियो । प्रमाणपत्र बुझेपछि राणाले भनिन्, ‘म ज्योतिषी त होइन, तर प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा नै हुनुहुन्छ ।’ अर्थात्, कांग्रेस–माओवादीको गठबन्धन टुटिनसकेका बेला को पहिला प्रधानमन्त्री हुने भन्ने बहसका बीचमा राणाको उक्त अभिव्यक्ति आएको थियो । भलै, दुई दिनपछि ५ पुसमा देउवा र प्रचण्डबीच अनौपचारिक सहमति भएको थियो- पहिलो खेपको प्रधानमन्त्री प्रचण्ड हुने । दुई दिनअघि देउवा प्रधानमन्त्री हुने भविष्यवाणी गरेकी राणाले ५ पुसको देउवा-प्रचण्डको उक्त सहमति स्वीकार्ने सम्भावना थिएन ।

६ पुसमा संसदीय दलको चुनावअघि देउवा र प्रचण्डको अनौपचारिक सहमति भत्काउने रणनीतिमा लागेकी राणाले ९ पुसमा आफूनिकट सांसदलाई बालुवाटारमा बोलाइन् । नवप्रवेशी सांसद चन्दा चौधरीमार्फत राणाले केही सांसदलाई बालुवाटारमा बोलाउन लगाइन्, अनि उर्दी जारी गरिन्- ‘तेस्रो पार्टीलाई प्रधानमन्त्री दिन सकिँदैन भनेर लेख्नुहोस्, बोल्नुस् ।’

त्यसभन्दा अघि ६ पुसको संसदीय दलको बैठकमा देउवालाई निर्वाचित गराउन ९ जना सांसदलाई मतदानको फोटो पठाउन समेत उर्दी गरेकी राणाले ९ पुसमा देउवालाई प्रधानमन्त्री बनाउने माहौल बनाउन निर्देशन दिनु अनौठोचाहिँ थिएन ।

यी यस्ता परिघटना हुन्, जसले कांग्रेस सभापति देउवामाथि पत्नी राणा कतिसम्म हाबी छन् भन्ने देखाउन पर्याप्त छन् । पार्टीभित्रका निर्णय मात्र होइन, देउवाले गरेका सहमति उल्टाउने भूमिकामा पनि राणा हाबी हुने गरेको यी परिघटनाले पुष्टि मात्र गर्दैन थिए, नायबी शैलीको चरित्रलाई पर्दाफास गर्दथ्यो ।

२९ असार २०७८ मा देउवाको बालुवाटार प्रवेशसँगै आरजुको ‘नियन्त्रणमुखी सक्रियता’ले देउवाको मात्र होइन, कांग्रेसको लोकप्रियतालाई पनि ओरालो झार्दै थियो । पार्टीभित्र मात्र होइन, आफ्नै गुटभित्र पनि असन्तुष्टि बढाउँदै थियो ।

राणाको नायबी शैली

२९ असार २०७८ मा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको बालुवाटार प्रवेशसँगै राणाको नायबी शैली थप प्रभावी भएको कांग्रेस नेताहरूको टिप्पणी छ । मन्त्रिपरिषद्का निर्णय होस् वा मन्त्री छनोटमा समेत हाबी भएकी राणा कूटनीतिक सम्बन्धमा पनि हाबी थिइन् ।

सर्वोच्च अदालतको परमादेशबाट प्रधानमन्त्री भएका देउवाप्रति भारतले विश्वास गरेको देखिएको थिएन । अरुबेला प्रधानमन्त्री निर्वाचित भएलगत्तै शुभकामना र बधाई दिने भारतले त्यतिबेला देउवालाई अनदेखा गर्‍यो । ३ साउनमा जब देउवाले विश्वासको मत लिए त्यसपछि बल्ल भारतले बधाई सन्देश पठायो तर निम्ता गरेन । त्यसले भारत देउवासँग बेखुसी छ भन्ने सन्देश प्रवाहित भएको थियो ।

सम्बन्ध सुधारकै लागि राणाको प्रयासमा प्रकाशशरण महतको निम्तालु भएर ६ भदौ २०७८ मा भारतीय जनता पार्टीका विदेश विभाग प्रमुख विजय चौथाइवाले बालुवाटार प्रवेश गरे । जनै पूर्णिमाको अघिल्लो दिन ४ बजे आसपास काठमाडौं ओर्लिएका चौथाइवालेलाई आरजुले सिधै बालुवाटारमा स्वागत मात्र गरिनन्, भोलिपल्ट रक्षाबन्धन बाँधिदिइन् र राखी कूटनीतिक सम्बन्धको प्रयास गरिन् । भारतलाई रिझाउने प्रयासमा पार्टीका नेताहरू तथा विदेश विभागका नेताहरू होइन, आरजु एकल रूपमा प्रयासरत थिइन् भन्ने अर्को उदाहरण पनि छ । पुस तेस्रो साता उनी प्रधानमन्त्री देउवाको विशेषदूत बनेर भारत भ्रमणमा निस्किइन् । देउवाको भारत भ्रमणका लागि वातावरण बनाउने मक्सदसहित राणाको दिल्ली यात्रा थियो ।

प्रधानमन्त्री देउवाको भ्रमणअघि दिल्ली पुगेकी आरजुको राजनीतिक भेटवार्ताले पूर्वतयारीको बताइरहेको थियो । सामान्यतः प्रधानमन्त्रीको भ्रमणअघि परराष्ट्रमन्त्री वा प्रधानमन्त्रीनिकट व्यक्तिलाई पूर्वतयारीका लागि पठाउने चलन हुन्छ । त्यसलाई छिनेर राणा आफैँ सक्रिय भएकी थिइन् । त्यसो त, भारतीय सम्बन्ध विस्तारको प्रयासमा रहेकी राणाले अमेरिकी प्रभावलाई भने बालुवाटारको बेडसम्म सहजै पुर्‍याइसकेकी थिइन् ।

१० पुस २०७९ मा कांग्रेस-माओवादी गठबन्धन भत्किनुको दोष उनै राणामाथि लागेको छ । प्रचण्डलाई पहिलो खेपको प्रधानमन्त्री बनाएर गठबन्धन जोगाउने प्रयासमा रहेका देउवामाथि राणा हाबी भएकै कारण अन्तिममा राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीमा देउवाले अडान राखेको टिप्पणी भइरहेको छ । हुन त, ती दुवै पद माओवादीलाई दिन नहुने अमेरिकी लाइन पनि थियो । कांग्रेस संसदीय दलको चुनावअघि र पछि अमेरिकी राजदूतले देउवालाई भेटेर त्यही संकेत गरेको पनि स्रोतको दाबी छ ।

त्यही कारण, मुखको सत्ता गुम्नुमा सभापति देउवाको किचन क्याबिनेट र पत्नी राणाको नायबी शैली जिम्मेवार रहेको भनेर चर्को आलोचना भइरहेको छ । उनीहरूकै कारण देउवाले समयमै निर्णय गर्न नसक्दा गठबन्धनबाट आर्जेको संसदीय शक्ति खण्डित भएको र कांग्रेस प्रतिपक्षमा धकेलिएको संस्थापनइतर नेताहरूको टिप्पणी छ ।

कांग्रेस नेताहरूको भनाइमा बालुवाटारभित्र आरजुको आफ्नै नायबी समूह र देउवाका विश्वासपात्रमा राम्रो पकड थियो । जसको बलमा आरजुले इच्छाएकाबाहेक देउवाको सम्पर्कमै पुग्न सक्दैन थिए । त्यसको गतिलो उदाहरण रवि लामिछाने नै पर्छन् । सत्ता समीकरण रस्साकस्सी चलिरहेका बेला लामिछानेको देउवालाई भेट्ने प्रयास सहज बनेको थिएन । सचिवालयले भेटको समय मिलाउन नै आनाकानी गरिरहेको थियो ।

आरजुको समूहमा तत्कालीन सरकारका प्रवक्ता ज्ञानेन्द्र कार्की, पार्टी प्रवक्ता महत, सहमहामन्त्री महालक्ष्मी उपाध्याय डिना, राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्वउपाध्यक्ष विश्वनाथ पौडेल, तत्कालीन राज्यमन्त्री उमेश श्रेष्ठ, सांसद सीता गुरुङलगायत छन् । श्रेष्ठ र पौडेल व्यापारिक पार्टनरसमेत हुन् । राणाको लगानी रहेको युलेन्स कलेजको बोर्ड अफ ट्रस्टी रहेका पौडेल राणाकै जोडबलमा योजना आयोगको उपाध्यक्ष भएका थिए । राणाले युलेन्सकै सीईओ अरनिको पाण्डेलाई राष्ट्रिय योजना आयोगको सल्लाहकार र एनजीओ सहकर्मी सलोनी प्रधानलाई सदस्य बनाएकी थिइन् ।

अनि, श्रेष्ठ पनि राणाकै बलमा स्वास्थ्य राज्यमन्त्री भएका थिए । उनीहरूको सम्बन्ध कतिसम्म बलियो थियो भने २०७४ मा श्रेष्ठकै सिफारिसमा अनुराधा कोइरालालाई प्रदेश प्रमुख नियुक्त गर्न राणाले प्रधानमन्त्री देउवालाई दबाब दिएकी थिइन् । त्यतिबेला प्रदेश प्रमुख भएकामध्ये एक प्रदेश प्रमुखले शिलापत्रसँगको कुराकानीमा भने, ‘राणाको कोटामा कोइराला २०७४ मा बागमती प्रदेशको प्रदेश प्रमुख भएकी थिइन् ।’

त्यसो त, देउवाका निकटस्थहरू उपसभापति पूर्णबहादुर खड्का, नेता कृष्णप्रसाद सिटौला, नेताहरू विमलेन्द्र निधि, प्रकाशमान सिंह, तत्कालीन गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँणलाई पनि उनले राम्रो विश्वासमा लिएकी थिइन् । खाँणकी श्रीमती मञ्जु खाँणसँग राणाको दोस्ती नै थियो ।

देउवाको टिमले सही निर्णय नगर्दा र पाएको सूचनालाई नजरअन्दाज गर्दा मुखैमा आएको सत्ता गुमाउनुपरेको चर्चा भइरहेको छ । माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड र एमाले ओलीबीच कुनै हालतमा टिमअप नहुनेमा देउवाको सचिवालय र राणाको विश्वास थियो । उनीहरूको त्यही विश्वासको आडमा थिए- देउवा । त्यसको संकेत स्वरूप १० पुस मध्याह्नमा प्रचण्डले गठबन्धन भत्कियो भनेर हिँड्दा देउवाले व्यङ्ग्य कसेर भनेका पनि थिए- बालकोटमा कुरा नमिले आउनु होला ।

शिलापत्रसँगको कुराकानीमा कांग्रेसका एक नेता भन्छन्, ‘खासमा सबै उहाँ (आरजु) को चल्ने हो । उहाँको कोटरीभित्र छलफल हुन्थ्यो अनि प्रधामन्त्री र राष्ट्रपति छोड्न हुन्न भन्ने मुख्य त आरजु भाउजू नै हो ।’ बालुवाटारसँग उठबस भएका ती कांग्रेस नेताले शिलापत्रसँग भने, ‘आरजु भाउजुले सरकार हाम्रै बन्छ, प्रचण्डको ओलीसँग मिल्ने अवस्था छैन भनिरहनुहुन्थ्यो । उहाँहरूलाई सपोर्ट कुनै हालतमा गर्दैनन् भन्ने रिपोर्ट थियो ।’

१० पुस साँझसम्म संविधानको धारा ७६ को उपधारा २ बमोजिम सरकार बनाउन राष्ट्रपतिले आह्वान गरेकी थिइन् । एक साताको समय साँझ ५ बजे सकिँदै थियो तर पनि देउवा तनावमा थिएनन् । त्यसको कारण भनेको उनले ओली-प्रचण्ड ‘प्याचअप’ हुने अनुमान नै गरेका थिएनन् । ओली–प्रचण्ड प्याचअप नहुँदा उपधारा ३ अनुसार संसदको ठूलो दलको हैसियतमा सरकार बनाउने देउवाको रणनीति थियो ।

प्रचण्डलाई पहिलो खेपको प्रधानमन्त्रीबाट रोक्ने र संविधानको धारा ७६ को उपधारा ३ बाट सरकार बनाउने रणनीति उत्तिकै जोखिमपूर्ण पनि थियो । यो रणनीतिमा पनि आरजुको भूमिका रहेको कांग्रेस नेताहरूको भनाइ छ । त्यही रणनीतिअनुसार नै ९ पुसमा महिला सांसदको भेला बोलाएर कुनै हालतमा प्रधानमन्त्री नछाड्न देउवालाई उक्साएको बताइन्छ । ‘भाउजूले ओली-प्रचण्ड कुनै हालतमा मिल्दैनन् । ठूलो दलको हैसियतमा सरकार हाम्रै हुन्छ भनेर बालुवाटारमा भन्नुहुन्थ्यो,’ ती नेताले भने ।

कांग्रेस सांसद चन्दा चौधरीलगायतका नयाँ सांसदको भेला गराएर प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपति नछाड्ने सन्देश बालुवाटारबाट प्रवाहित भएको थियो । त्यसको संयोजन आरजुले गरेकी थिइन् । सांसद चन्दा चौधरी भने त्यो कुरा स्वीकार्न तयार छैनन् । शिलापत्रसँगको कुराकानीमा चौधरीले भनिन्, ‘हामीले प्रधानमन्त्रीजीलाई मात्र भेटेका हौँ । उहाँ (आरजु) सँग त्यस्तो कुरा केही पनि भएको छैन ।’

आफूले सांसदहरूलाई नबोलाएको पनि दाबी गरिन । चौधरीले भनिन्, ‘भाउजूले किन बोलाउनुहुन्छ ? हल्ला त हल्लै हो नि । जसलाई जे मन लाग्यो त्यो लेख्न छुट छ, पार्टीले वा सचिवालयले बोलाए एउटा कुरा मैले किन बोलाउने ?’ राणाको बालुवाटारमा प्रभाव कति धेरै थियो भन्नेलाई २४ असोज २०७९ को एक प्रसंग पनि उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ । त्यसदिन शेरबहादुर देउवाको उम्मेदवारी दर्ता मनोनयन लागि डडेल्धुरा पुगेकी राणाले बालुवाटारको ढोका डडेल्धुरावासीका लागि खुल्जा सिमसिम भन्नेबित्तिकै खुल्ने बताएकी थिइन् ।

त्यतिबला भनेकी थिइन्, ‘डडेल्धुराको मान्छे जति एक्सेस बालुवाटारमा कसैले पाउँदैन । डडेल्धुरा म्याजिक वर्डजस्तै हो । खुल्जा सिमसिम भन्नेबित्तिकै खुल्ने । म डडेल्धुराको भन्नेबित्तिकै भित्र जान पाउँछ । काठमाडौंको बासिन्दाभन्दा डडेल्धुराका बासिन्दाले धेरै गाउँगाउँ वडा-वडाका साथीहरूले भेट्न पाएका छन् ।’

वास्तवमै देउवा र आरजुले नचाहेका व्यक्तिको बालुवाटार निषेधजस्तै थियो । आरजुले नचाहँदा के सम्म हुन्छ भन्ने उदाहरण अर्थशास्त्री स्वार्णिम वाग्ले नै छन् । राणासँग बढेको दूरीकै कारण वाग्ले जति नै प्रयास गर्दा पनि प्रतिनिधिसभाको टिकट पाएनन् । बालुवाटारमा बाक्लो आवतजावत भएका ती नेताले भने, ‘भाउजुको कोटरीको दबदबा हुन्थ्यो, देउवा समूह भनेर जितेका सांसदहरूको बाक्लो भेटघाट उनैसँग हुन्थ्यो ।’

शक्ति बाँडफाँटमा राष्ट्रपति माओवादीको भागमा पर्ने स्थिति आएपछि बालुवाटारबाटै गैरदलीय व्यक्ति बनाउने चर्चा चलाइयो । पूर्व प्रधानन्यायाधीश तथा मन्त्रिपरिषद अध्यक्ष खिलराज रेग्मी, पूर्व प्रधानन्यायाधीश कल्याण श्रेष्ठ र अनुराधा कोइरालाको नाम बालुवाटारको नजरमा थियो । पछिल्लो समय आरजु कोइरालालाई राष्ट्रपति बनाउने लविङमा थिइन् ।

प्रधानमन्त्रीपत्नी आरजु राणाको प्रभाव र दबाबमा भन्दा पनि पार्टीको निर्णय मानेर प्रधानमन्त्रीमा दाबी गरिएको देउवा प्रधानमन्त्री हुँदाका प्रेस संयोजक गोविन्द परियार बताउँछन् । ‘राजनीतिक दलको सत्ता आउने जाने भन्ने भइरहन्छ । ठूलो दलको हिसाबले उसले प्रधानमन्त्री दाबी गर्नु स्वाभाविक हो । कांग्रेसले त्यही दाबी गरेको हो,’ शिलापत्रसँग परियारले भने, ‘पार्टीको कार्यसम्पादन समितिको बैठकले निर्णय गरेको छ । त्यो निर्णयका आधारमा कांग्रेसले पहल गरेको हो । प्रचण्डले धोका दिएर उता गए ।’

बालुवाटारमा आरजुले नायबी शैलीको चर्को आलोचना र टिप्पणी स्वीकार गर्न चाहँदैनन् परियार । परियार राणाले नायबी शैलीमा सत्ता चलाएको आरोप सत्य नभएको दाबी गर्छन् । परियारले भने, ‘यो व्यक्तिको कुरा होइन, पार्टीको कुरा हो । बदनाम गराउन कसैले रचेको अफवाहमात्र हो । उहाँ (आरजु) ले केही गर्नुभएको होइन । हल्लाको पछि लाग्न हुँदैन । पार्टीको निर्णय विपरीत छोड्न सकिने अवस्था थिएन ।’

आरजुको शासनशैलीमा टिप्पणी गर्दै नेता गुरु घिमिरेले भने, ‘सभापतिज्यू आफैँले खटाउनुभएको हो वा उहाँ (आरजु) आफैँ सक्रिय भएर डिफ्याक्टो पार्टी सभापति र प्रधानमन्त्री भएकी हुन गहिरो विश्लेषणको विषय हो । तर, प्रभाव थियो ।’ प्रकाशशरण महत देउवा र आरजु दुवैका विश्वासपात्र हुन् । खड्काको पनि देउवासँगै उत्तिकै राम्रो सम्बन्ध छ । यी दुई नेता तत्कालीन गठबन्धनको सरकार बनेमा गृहमन्त्री बन्ने दौडामा थिए । आरजुको टिमबाट महतलाई गृहमन्त्री बन्ने लविङ भइरहेको थियो । ‘भाउजुको सपोर्ट पूर्ण दाइलाई भन्दा प्रकाशलाई थियो,’ ती नेताले शिलापत्रसँग भने ।

खड्का पहिलो खेप प्रधानमन्त्री दिएर भएपनि गठबन्धन जोगाउनुपर्ने पक्षमा थिए भने महतचाहिँ आरजुकै शैलीमा प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपति छोड्न नहुने पक्षमा थिए । गठबन्धन भत्किएपछि यी दुई नेताबीच भनाभन भएको थियो । बालुवाटारमा खैलाबैला चल्दा आरजु बैठकमा थिइनन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस १४, २०७९ १६:२०