कोभिडकाे महामारी धानेकाे राष्ट्रिय प्रयोगशाला

A+ A A-

२०७६ को मध्य पुसतिर चीनमा पहिलोपटक कोभिड १९ भाइरसको संक्रमण पुष्टि भएपछि पूरै विश्व नै भयभीत थियो । त्यो नयाँ भाइरसको संक्रमण छिमेकी मुलुक नेपाल भित्रिने जोखिम उत्तिकै थियो । चीनमा महामारी फैलिइसक्दा पनि नेपालमा खासै तयारी थालिएको थिएन ।

महामारीले भयावह रूप लिन थालेपछि सरकारले पढ्नका चीन पुगेका करिब १ सय ७५ विद्यार्थीलाई जहाज पठाएर फिर्ता ल्यायो । चीनबाट विद्यार्थी त फर्किए, तर अब के गर्ने ? न कुनै योजना थियो, न तयारी ।

भक्तपुरको खरिपाटीमा रहेको एउटा तालिम केन्द्रलाई ‘क्वारेन्टाइन’ बनाइयो र उनीहरूलाई त्यहीँ राखियो । तर कोरोना परीक्षण भइसकेको थिएन ।

सबैभन्दा पहिला त उनीहरूबाट नमुना (स्वाब) संकलन गर्नुपर्ने थियो । तर गर्ने कसले ?

स्वास्थ्य मन्त्रालयमा छलफल चलिरहँदा पहिलो नाम आयो– टेकुस्थित राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला । प्रयोगशाला यसका लागि तयारी अवस्थामा थिएन । तर प्रयोगशालाकी निर्देशक डा. रुना झाले त्यहाँका सबै कर्मचारीलाई तयार मात्र पारिनन्, विश्वास र हिम्मत पनि दिलाइन्– ‘प्रयोगशालाले गर्न सक्छ ।’

डा. रञ्जित साहको नेतृत्वमा एउटा टोली स्वाब संकलनका लागि तयार भयो । त्यो टोलीले चीनबाट आएका विद्यार्थीको नमुना संकलन गर्‌याे ।

नमुना संकलन गरिए पनि परीक्षणका लागि नेपालमा कुनै प्रविधि थिएन । प्रयोगशालाले संकलन गरेका नमुनाहरू परीक्षणका लागि हङकङ पठाइयो । हङकङबाट आएको परीक्षण रिपोर्ट नेगेटिभ थियो ।

अरू देशले स्वदेशमै परीक्षण सुरु गरिसके पनि नेपालले शंकास्पद नमुना परीक्षणका लागि विदेश पठाउँदै आएको थियो । ११ माघ २०७६ मा विदेशबाट आएका एक युवामा कोरोनाको संक्रमण पुष्टि भयो । त्यो नेपालमै पहिलो ‘कोरोना केस’ थियो । त्यो पनि हङकङमै परीक्षण गरिएको नमुना थियो ।

त्यति बेला नेपालमा मोलिक्यूलर विधिबाट गरिने परीक्षणहरू नभएका होइनन् । तर, सरकारले कोरोना भाइरसको परीक्षणका लागि आवश्यक पर्ने रि–एजेण्ट उपलब्ध गराइदिएको थिएन । कोरोना सुरु हुनुअघि एचआईभीको मोलिक्यूलर विधिबाटै नमुना परीक्षण हुँदै आएको थियो ।

पहिलो केसपछिका शंकास्पद नमुनाहरू सरकारले विदेश पठाउँदै आए पनि बिस्तारै त्यो कम हुँदै गयो । र, स्वदेशमै परीक्षण गर्न हुन थाल्यो ।

फागुनमा फेरि दोस्रो केस पुष्टि भयो । यो बेला भने राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालाले नै कोरोना भाइरस पुष्टि गरेको थियो ।

बिस्तारै तेस्रो, चौथो, पाँचौँ र छैटौँ केस पुष्टि हुँदै गए र लाखौं परीक्षण भए । शंकास्पद बिरामीको संख्या थपिँदै जाँदा टेकु प्रयोगशाला भार थेग्न नसक्ने आवस्थामा पुग्यो । ‘नमुनाहरू अत्यधिक मात्रामा थुप्रिन थाले । परीक्षणका लागि नमुनाले पालो कुर्ने अवस्था थियो’, डा झा भन्छिन्, ‘हामी समयमै रिपोर्ट दिन सक्ने अवस्थामा थिएनौँ ।’

जनशक्ति त पर्याप्त थियो तर भाइरसको परीक्षणका लागि अब्बल थोरै मात्र थिए । प्रयोगशालामा अब दक्ष जनशक्ति बढाउनुपर्ने भयो । तालिम दिएर त्यो जनशक्ति बढाइयो ।

शून्य परीक्षणबाट सुरु भएको कोभिड परीक्षणको क्षमता बढ्दै थियो । सरकारले उपत्यका बाहिर पनि प्रदेशस्तरीय प्रयोगशालामा परीक्षण बिस्तार गर्‍यो । यति बेलासम्म प्रयोगशालाले कोभिड–१९ को रिपोर्ट ४८ घण्टामा दिने गरेको थियो ।

त्यो स्थितिबाट प्रयोगशालाले अहिले ठूलो फड्को मारेको ठान्छिन्, प्रयोगशालाकी प्रमुख मेडिकल टेक्नोलोजिष्ट लिली श्रेष्ठ । ‘अहिले त हामी ६ घण्टामै परीक्षण रिपोर्ट दिन सक्ने भएका छौँ’, उनी भन्छिन्, ‘त्यो कहालीलाग्दो स्थिति थियो । पहिलो त नयाँ रोग थियो । हामीलाई पनि धेरै कुरा थाहा थिएन । हामीले प्रयोग गर्दै आइरहेका उपकरणहरू पनि त्यस्तै थिए । अहिले नयाँ टेक्नोलोजीका कारण छिटो दिन सक्ने भएका छौँ ।’

नमुना परीक्षणका लागि दुई जना व्यक्ति चाहिने ठाउँमा अहिले सबै कुरा मेसिनले नै गर्ने गरेको पनि उनी बताउँछिन् ।

कोरोनापछि प्रयोगशाला !

सधैँ एकै किसिमका परीक्षणहरू गर्दै आइरहेको प्रयोगशाला कोभिडपछि विभिन्न कामका लागि व्यस्त भइरहन्छ । अहिले प्रयोगशालाले जिन सिक्वन्सिङ् गर्दै आइरहेको छ । पछिल्लो समय चीनमा नयाँ भेरियन्ट बीएफ.७ भेटिएपछि नेपालमा पनि त्यसको खोजी भइरहेको छ ।

कोभिड–१९ का नेपालमा देखिएका सबै सब–भेरियन्टहरू प्रयोगशालाले नै पुष्टि गरेको हो । र, अहिले पनि हरेक महिना संकलन गरिएको नमुनाको जिन सिक्वन्सिङ प्रयोगशालाले गर्दै आएको श्रेष्ठले बताइन् ।

उनका अनुसार, प्रयोगशालाले जिन सिक्वन्सिङकाे काम महिनामा दुईपटक गर्दै आएको छ । पछिल्लो केही समय यता नेपालमा संक्रमितको संख्या निकै घटेकाले महिनामा एकपटक गर्ने गरिएको छ । ‘हाम्रा लागि कोभिडपछिको अर्को उपलब्धि भनेको जिन सिक्वन्सिङ हो । रोगका भेरियन्ट र सब–भेरियन्ट पत्ता लगाउने यो नयाँ प्रविधि हो’, श्रेष्ठले भनिन् ।

त्यसबाहेक प्रयोगशालामा अहिले ‘डाइगनोस्टिक ल्याब्राेटरी टेष्ट’ गरिन्छ । बिरामीको डाइग्नोसिसका लागि पनि काम गर्दै आइरहेको छ । यसअन्तर्गत जनस्वास्थ्यसँग सम्बन्धित रोगको निगरानीको काम गरिन्छ ।

‘मलिक्यूलर टेष्टिङ’मा धेरै परिर्वतन आएको श्रेष्ठले बताइन् । उनले भनिन्, ‘काेभिडपछि मलिक्यूलर टेष्टिङमा ड्र्यास्टिक चेन्ज आएको छ। यो हाम्रो ल्याबमा मात्र नभएर देशकै ‘क्यापासिटी’ मा नै ठूलो चेन्ज आएको छ ।’

श्रेष्ठका अनुसार कोभिड सर्भिलेन्स, इन्फ्लुन्जा सर्भिलेन्स, रुवेला सर्भिलेन्स लगायतका सरुवा रोगको सर्भिलेन्स गर्दै आएको छ, प्रयोगशाला । यी रोगको डाइग्नोसिस नभई रोगको अवस्थाबारे निगरानीका कामहरू गर्दै आइरहेको छ ।

उनले भनिन्, ‘क्यान्सरका बिरामीका लागी नमुना प्रयोगशाला बनाउने तयारी भइरहेको छ । थालोसेमिया, सिकसेल, एनिमिया लगायतका अत्याधुनिक प्रयोगशालाले दिने सेवाहरू पनि हामीले दिइरहेका छौँ ।’

योबाहेक नियामक निकायको रूपमा पनि प्रयोगशालाले काम गरिरहेको छ । ल्याब्राेटरी लाइसेन्स अन्तर्गत ‘क्याटागोराइज’ गरेर निजी प्रयोगशालालाई लाइसेन्स प्रदान गर्दै आइरहेको छ । र, सरकारीलाई प्रयोगशालाका लागि नियामक निकायको रूपमा निगरानी गर्दै आएको छ ।

क्षमता विकासमा पनि काम गर्दै आइरहेको प्रयोगशाला यसैमा काम गर्ने जनशक्तिका लागि ‘ट्रेनिङ प्याकेज’ प्रदान गर्दै आइरहेको छ ।

केन्द्रमा रहेको यो प्रयोगशालाले देशभरका प्रयोगशालाको गुणस्तर परीक्षणका लागि ‘फोकल प्वाइन्ट’को काम गरिरहेको श्रेष्ठले बताइन् ।

कसरी दिइन्छ सेवा?

पछिल्लो समय विभिन्न अस्पतालहरू टोकन सिस्टमको व्यवस्था गर्दै आइरहेका छन् । तर यही टोकन सिस्टम प्रयोगशालामा कहिलेबाट सुरु भयो, यो निर्देशक डा. रुना झा यकिनका साथ भन्न सक्दिनन् ।

उनले भनिन्, ‘यहाँ टोकन सिस्टम कहिलेबाट भयो, हामी कसैलाई पनि थाहा छैन । अन्य ठाउँको भन्दा धेरै सजिलोसँग बिरामीले सुविधा पाउने गरेका छन्, यहाँ ।’

हरेक बिरामीले परीक्षणका लागि नमुना दिँदा उनीहरूले अनुमति दिनु पर्छ । जसका लागि प्रयोगशालाले ‘डिजिटल कन्सेन्ट’ अर्थात कम्प्युटरमा हस्ताक्षर अनिवार्य रूपमा गर्नुपर्ने गराएको छ । यसो गर्दा बिरामीले आफ्नो अनुमति बिना नमुना परीक्षण गरिएको भन्ने आरोप प्रयोगशालाले खेप्नुपर्दैन ।

त्यस्तै कुनै पनि बिरामीको नमुना यताउता नपरोस् भन्ने हिसाबले बिरामीको नमुना लिने बित्तिकै ‘बारकोड’ व्यवस्था गरिएको छ ।

डा. झाले भनिन, ‘बिरामी बिल लिएर नमुना दिनका लागि टेबलमा बस्ने बित्तिकै उहाँको बिल बारकोड जेनेरेट हुन्छ । र सबै भाइलमा त्यही बारकोड जेनेरेट हुन्छ ।’

बारकोडको अर्को फाइदा भनेको प्रयोगशालामा हुने अनमियतता हुन रोकिनुलाई लिन्छिन्, डा. झा ।

उनले भनिन्, ‘बारकोड भएपछि कम्प्युटरमा अनिवार्य रूपमा इन्ट्री गर्नै पर्छ । कसले कति रुपैयाँ तिर्‍यो भन्ने त्यहीबाट थाहा हुन्छ । कसैले एक रुपैयाँ पनि तिरेको छैन भने पनि उसको कम्प्युटर इन्ट्री गर्ने पर्छ ।’

‘हाम्रा मेसिनहरू इन्टिग्रटेड छन् । नमुना मेसिनमा राख्दिएपछि त्यसले बिरामीको के के टेष्ट भयो भन्ने देखाउँछ । यसो हुँदा बिरामीको टेष्हरू छुट्ने सम्भावना हुँदैन’, उनले भनिन् ।

यस्तै प्रयोगशालामा परीक्षण गरिएका रिपोर्ट लिन फेरि प्रयोगशाला नै पुग्नु पर्ने झन्झट छैन । ‘बिरामीलाई बिलसँग क्यूआर कोड दिइएको हुन्छ । त्यही क्यूआर काेड स्क्यान गरेर बिरामी आफैँले रिपोर्ट पाउन सक्ने व्यवस्था प्रयोगशालाले गर्दै आइरहेको छ’, डा. झाले भनिन् ।

र प्रयोगशालाले अन्य ठाउँको तुलनामा सेवा शुल्क न्यून रूपमा लिने गरेको प्रमुख मेडिकल टेक्नोलोजिष्ट श्रेष्ठ बताउँछिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘हामीले अन्य ठाउँको भन्दा कम सेवा शुल्क लिने गरेका छौँ । हामीले मात्र रि–एजेण्टको शुल्क लिने गरेका छौँ । त्योबाहेक अन्य कुनै पनि कुराका लागि शुल्क उठाउँदैनौँ । हाम्रो ल्याब र अन्य ठाउँको तुलना गरेर हेर्दा हामीले एकदमै ‘लो कष्ट’ लिएका छौँ ।’

के के परीक्षण हुन्छ ?

राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशालाले हाल चार सयभन्दा बढी विभिन्न परीक्षणहरू गर्दै आइरहेको छ । तर अझै पनि केही त्यस्ता टेस्टहरू छन्, जुन प्रयोगशालाले गर्न सकिरहेको छैन ।

जसका लागि देश बाहिर नै जाने पर्ने बाध्यता छ । ‘तर यो एकदमै थोरै मात्रामा छ । कसलाई ‘आउट गोइङ टेष्ट’ भन्नेबारे डा. झा आफैँ दुविधामा छिन् ।

उनले भनिन्, ‘मानिसहरूं थाइराइडको टेष्टका लागि पनि देश बाहिर जाने गरेका छन् । यस्ता टेष्ट नेपालका जुनसुकै ल्याबमा पनि गर्न सकिन्छ । तर दुई–चारवटा केही टेष्ट हामीले आफैँ पनि सुरु गर्न विभिन्न कारणले गर्न सकेका छैनाैँ । जसका लागि हामीले बाहिर पठाउनै पर्ने अवस्था छ ।’

यसरी सुरू भएकाे थियो प्रयोगशाला ?

वीर अस्पताल स्थापना भइसकेको थियो । एलोप्याथिकको उपचारका लागि विभिन्न देशबाट औषधिहरूको जोहो गर्दै आएको थियो, त्यो बेला नेपाल ।

विभिन्न रोग भए नभएको पुष्टि गर्नकै लागि प्रयोगशालाको अभाव खड्किरहेको थियो, वीर अस्पतालमा । त्यही अभावकै बीच नेपालमा पहिलोपटक खुल्यो, ‘केन्द्रीय प्रयोगशाला’।

यो २०२४ तिरको कुरा हो । त्यति बेला प्रयोगशालामा सामान्य किसिमका रोगहरूको परीक्षण गरिन्थ्यो। अस्पतालमै हुँदै गर्दा प्रयोगशालाको बिस्तार हुँदै गयो । र यसलाई २०३६ साल पुस १३ गते टेकुस्थित नयाँ भवनमा सारियो ।

यति बेलासम्म प्रयोगशालाले ‘ल्याब्राेटरी टेष्ट’को मात्रै काम गरिरहेको थियो । र प्रयोगशालाले आफ्नो क्षमता त्यही बेला बढायो, जब केन्द्रीय प्रयोगशालाबाट यो २०५० सालमा ‘राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला’मा परिणत भयो । अब प्रयोगशालाले ‘ल्याब्राेटरी टेष्ट’ सँगै ‘इन्फेक्सन डिजिज’ (संक्रामक रोग) लगायतको परीक्षणको गर्न सुरू गर्‌याे ।

कोभिड–१९ सुरु हुनुभन्दा अगाडि धेरैको सोचाइ यही थियो, टेकुको प्रयोगशालामा झाडाखाला, हैंजा, एचआईभी जस्ता संक्रामक रोगको परीक्षण हुन्छ । त्यहाँ जान धेरै हिचकिचाउँथे । तर, कोरोना संक्रमणसँगै टेकुको यो प्रयोगशाला साँच्चिकै अब्बल र अझ विश्वासिलो बनेको छ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस १४, २०७९ ०६:४५