जसले ललितपुरकाे घरजग्गा बेचेर क्यामेरा किने (भिडियाेसहित)

गोजीमा ५ रुपैयाँ थिएन तर पसल-पसल छिरेर लाखौँका क्यामेरा हेर्दै हिँड्थे ।

किन्न दाम थिएन तर पसलेलाई झुक्याएर फोटो पुस्तक पढ्थे ।

फोटोग्राफीप्रतिको भोकले उनलाई सेनाको जागिर छोडायो । यही भोकले उनलाई ललितपुर भैँसेपाटीको घरजग्गा बेचेर क्यामेरा किनायाे । आफ्नै घरमा बसेका श्रीमती र छोराछोरीलाई डेरामा सार्ने अवस्थामा पुर्‍यायो ।

एक यस्तो समय, जतिबेला उनीसँग न घर बाँकी थियो, न त बचत नै । हातमा थियाे, १७ लाख पर्ने एउटा लिनहफ मास्टर टेक्निका क्यामेरा । अब त्याे नै भविष्यको साँचो थियो ।

फोटोग्राफीप्रति यो हदको लगावलाई तपाईं के मान्नुहुन्छ, प्रेम वा पागलपन ?

उनी स्वयम्‌चाहिँ यसलाई ‘पागलपन’ नै भन्छन् । जे होस्, जस्ताेसुकै विषम परिस्थितिका माझ पनि कुनै व्यक्ति कुनै काममा निरन्तर डटिरहन्छ भने ऊ अवश्य सफल हुन्छ- उनको कथाले यही भन्छ ।

तर, याे कुनै फिल्मको कथा होइन, न त कुनै उपन्यासको अंश नै । वरिष्ठ नेचर फोटोग्राफर जगदीश तिवारीको आफ्नै कथा हो । उनका कैयन् परिचयसँग उनिएको कथा ।

तनहुँको एक किसानी छोराको कथा । एक पूर्वसैनिक जवानको कथा । एक श्रीमान् अनि पिताको कथा । एउटा ठूलो सपना बोकेर काठमाडौं छिरेको विपन्न ठिटोको कथा ।

खेलाडी टिम नोट्केको प्रसिद्ध भनाइ छ, 'प्रतिभाले कडा मिहिनेत गरेन भने कडा मिहिनेतले प्रतिभालाई पराजित गरिदिन्छ ।' जगदीश तिवारीको जीवनमा यस्तै भयो । त्यो बेलाका प्रतिभाशाली थुप्रै फोटोग्राफरलाई पछि पारेर ‘हार्डवर्कर’ जगदीश अगाडि आए ।

१७ लाखकाे त्याे साँचोले साँच्चै जगदीशलाई एक अब्बल फोटोग्राफर बनायो । त्यो 'पागलपन'ले उनका लागि साँच्चै अनुपम अवसरहरूको ढोका खोलिदियो ।

हिमाल, ल्याण्डस्केप र पानोरा फोटोग्राफीबाट उनले नाम र दाम दुवै कमाए । देशका सबै जिल्ला अनि संसारका ३० भन्दा बढी देश घुमेर फोटो खिचे । धेरै सम्मान र पुरस्कार पाए । बेचिएको घर फर्काए । जीवनको दुर्लभ उपलब्धि- डुबिसकेको नाउँ सारसाैँदाे पार भएजस्तै ।

२० वर्षअघि नै तिवारीले सगरमाथा क्षेत्रमा खिचेका चार तस्वीरको एक सेट ७ लाख २५ हजार रुपैयाँमा बेचेका थिए । त्यसयता उनले यस्तै मूल्यमा कैयाैँ तस्वीर बेचिसकेका छन् । उनी उहिल्यै विदेशीले पत्याएका फाेटाेग्राफर हुन् ।

फाेटाेग्राफी यात्रा

तिवारी चार दशकयता फोटोग्राफीमा सक्रिय छन् । यसैलाई पेसा बनाएका उनी आफूलाई फोटोग्राफरभन्दा ज्यादा ‘फोटोग्राफी प्रेमी’ वा 'प्रकृतिप्रेमी' भन्न रुचाउँछन् ।

तनहुँको चुँदीरम्घाको किसान परिवारमा जन्मेका उनी सानाेमा कथा, कविता लेख्थे । नाटकमा अभिनय गर्थे । उनमा प्रकृतिप्रति खास प्रेम थियो । जगदीशका रहर र सपना प्रकृतिसँग जोडिएका थिए । धेरैको हकमा उमेर बढ्दै जाँदा रहर र सपना भड्किँदै, बदलिँदै जान्छन् । तर, उनकाे हकमा यस्तो भएन । बरु साँघुरिएर एउटै भयो, प्रकृति फोटोग्राफर बन्ने ।

उनले सानै उमेरमा क्यामेरा समातेका थिए । त्यो बेला १०/११ वर्षका हुँदा हुन् । स्थानीय स्वास्थ्य चौकीमा स्वयंसेवकका रूपमा आएका एक अमेरिकी पाहुना गाउँपाखाका फोटो खिच्दै हिँड्थे । पछिपछि हुन्थे जगदीश तिवारी । ती अमेरिकीसँग दुइटा क्यामेरा थिए । स्वदेश फर्किने बेला उनले जगदीशलाई दुईमध्ये एक क्यामेरा उपहारस्वरुप दिए । अब जगदीशकाे हातमा पर्‍याे, प्लास्टिकको पकेट क्यामेरा- कोडाक ११० ।

त्यो क्यामेरामा न रिल थियो, न जगदीशमा फोटो खिच्ने सीप नै । तर, उनी फोटो खिच्दै हिँड्न थाले । डाँडापाखा डुलेर प्रकृतिलाई क्यामेरामा बाँध्न खोज्थे । मास्तिर क्यामेरा तेर्स्याएर आकाशलाई क्यामेराभित्र समेट्न खोज्थे । नजानीनजानी उनी फोटोग्राफीको ‘स्वतालिम’मा अभ्यस्त भए ।

४५/५० वर्षअघिको समाजमा फोटोग्राफर बन्छु भन्ने चाहना चानचुने थिएन । किनकि त्यो कालमा यो कलालाई सायदै कसैले पेसा मान्थ्यो । ‘म एक थिएँ, जसले फोटोग्राफीलाई नै पेसा बनाउँछु भनेर साेचेँ’, उनी भन्छन् ।

उनी १७ वर्षमै सेनामा भर्ती भएका थिए । सेनामा भर्ती हुँदाकाे उनकाे किस्सा झनै राेचक छ । यो सामग्रीकाे अन्तिममा राखिएकाे भिडियोमा कसरी सेनाको जागिरे भए भन्नेबारेमा उनले सुनाएका छन् ।

तत्कालीन शाही नेपाली सेनामा उनी सैनिक जवानका रूपमा भर्ती भएका थिए । तर, एक फोटोग्राफर बनेर बाहिरिए । उनकै भाषामा उनी फोटोग्राफर बन्नुमा ९९.९९ प्रतिशत देन आर्मीकै थियो । सेनामा हुँदा उनले राजपरिवार, वरिष्ठ सैनिक अधिकारीदेखि महत्त्वपूर्ण सैन्य कार्यक्रम अनि विदेशमा गएर शान्ति मिसनसम्मका तस्वीर खिचे ।

आर्मी र दरबारमा उनको छुट्टै पहिचान र चर्चा थियो । 'गाउँको एक किसानको छोरो म, अभूतपूर्व रूपमा आर्मीको जागिरे भएँ । अपत्यारिलो ढंगबाट सेना र राजदरबारमा फोटो खिच्ने अवसर पाएँ । संगठनमा त चर्चित नै थिएँ, राजा वीरेन्द्र, रानी ऐश्वर्या, युवराज दीपेन्द्रलगायतमाझ पनि फोटोग्राफरका रूपमा चिनिएँ', उनले सुनाए ।

देख्नलाई सबै राम्रै चलिरहेको थियो । तर, उनको मन अन्त कतै थियो ।

प्रकृतिप्रेमी जगदीशको भोक हरियो टाटेपाटे पोशाकको परिधिभित्र रहेर मेटिएन ।

त्यसैले जागिर छोडेर उनले फोटोग्राफीमा पूर्णकालीन होमिने कठाेर निर्णय गरे । यो निर्णयले उनलाई अझै कठोर निर्णयहरू गराउनेवाला थियो । यसका लागि उनी तयार भए ।

सेनाको जागिरमा रहँदा उनले पैसा बचत गर्न सकेका थिएनन् । यसैबीचमा उनले बिहे गरिसकेकाले आफू मात्र पालिएर पुग्नेवाला थिएन । जागिर छोडेपछि आम्दानीका हिसाबमा करिब शून्यमै झरे । त्यसैले पेट पाल्नै भए पनि उनले बिहे र व्रतबन्धको फोटो खिचे । स्कुल/कलेजको परिचयपत्रका लागि फोटो खिचे । सैनिकहरूको परिचयपत्रका लागि फोटो खिचे । सामूहिक फोटो खिचिदिन्थे । यसबापत आएको केही पैसा बचाएर उनी ट्रेकिङ जान्थे, ताकि हिमाल र प्रकृतिको सुन्दर तस्वीर खिच्न पाइयोस् ।

किशोरकालमा उनी गाउँबाट काठमाडौं आए । उनका लागि काठमाडौं अर्कै संसार थियो । उनले त्यसअघि कहिल्यै गाडी, टेलिफोन देखेका थिएनन् रे । काठमाडौंमा फुत्त ओर्लिंदा उनी ठूलठूला गाडी देखेर डराएका थिए रे । मानिसहरूले साइकल चलाएको देख्दा आङ जिरिङ्ग हुन्थ्यो रे उनको । ‘इन्द्रचोकबाट भोटाहिटीको भिडमा मान्छेले साइकल कुदाएको परैबाट हेरेर म डराउँथेँ, अबचाहिँ लड्यो होला भनेर’, उनी सम्झिन्छन् ।

गाउँबाट रित्तो गोजी निस्केका उनका लागि काठमाडौं शहर पनि रित्तो थियो । भलै शहर भरिभराऊ थियो, तर अघि बढ् केटा, म छु नि भन्दिने कोही थिएन । ‘मसँगचाहिँ जम्मा दुई चीज थिए, एउटा त्यही प्लास्टिकको क्यामेरा अनि अर्को फोटोग्राफर बन्ने सपना ।

उनलाई फोटोग्राफी सिकाउने कोही थिएन । तालिम लिन उनीसँग पैसा थिएन । त्यसैले शहरमा उनी धेरै भौँतारिए । खासगरी भक्तपुर, पाटन, वसन्तपुर । क्यामेरा बोकेका पर्यटक देख्यो कि यसले कसरी, कस्तो फोटो खिच्दोरहेछ भनेर पछि लागिहाल्थे । विदेशीलाई देखेर उनले थाहा पाए, क्यामेरामा रिल र लेन्स फेरिँदोरहेछ । यसपछि क्यामेराबारे थप बुझ्ने हुटहुटीले उनलाई पोल्न थाल्यो । याे कुराचाहिँ सेनामा जागिर खाँदै गर्दाकाे बखत रहेछ ।

सेनाका हाकिमले दिएको क्यामेरा बाहिर लैजान पाइँदैनथ्यो । त्यो क्यामेरा चलाउन मज्जाले नआउने भएकाले उनी फोटोग्राफीसम्बन्धी बुझ्न फोटो पुस्तक खोज्दै हिँड्थे । गोजी खर्चको कटौती गरी क्यामेरा भाडामा लिएर काठमाडौंका सम्पदाहरूतिर डुल्थे ।

तिलिचाे लेक, मनाङ । फाेटाे- जगदीश तिवारी ।

उनी पुस्तक पसल चहार्थे । फोटोग्राफीसम्बन्धी पुस्तकबारे सोधीखोजी गर्थे । किन्नलाई पैसा थिएन । त्यसैले पसलेलाई झुक्याएर पुस्तकका महत्त्वपूर्ण जानकारी कापीमा लेखेर ल्याउँथे । यसै क्रममा एक दिन उनी ठमेलस्थित एक पुस्तक पसलमा पुगेछन् । जहाँ जापानी फोटोग्राफर शिरो शिराहाताको फोटो पुस्तक ‘नेपाल हिमालय’ देखे । पुस्तकमा नेपालका हिमालहरूका मनमोहक तस्वीरहरू थिए । जगदीशले यो पुस्तकका फाेटाे नियालेर हेरे । फोटोग्राफी र क्यामेराबारे जिज्ञासु उनलाई पुस्तकको अन्तिमतिर फोटोग्राफरले प्रयोग गरेको क्यामेराबारे जानकारी मिल्यो । क्यामेराको नाम थियो, लिनहफ मास्टर टेक्निका, मूल्य १७ लाख । उनले लामो सास फेरे ।

त्यो पुस्तक पढेपछि शान्ति होला भन्ने थियो उनलाई । तर, यसले त झनै बेचैन बनाइदियो । ‘जापानको फोटोग्राफर नेपाल आएर यति सुन्दर तस्वीर खिच्न सक्ने, मैले नेपालमै भएर किन नसक्ने ?’, एकाएक मभित्र यस्तै प्रश्नहरू बिरोलिए,' जगदीश सम्झिन्छन्, ‘मैले अठोट गरेँ, म शिराहाताकै जस्तो क्यामेरा किन्छु । अनि त्यस्तै सुन्दर प्रकृतिका तस्वीरहरू खिच्छु ।’

यस्तो अठोट गर्दा उनकाे गोजी रित्ताे तर आकाङ्क्षा उच्च थियाे ।

संकल्प जे गरे पनि त्यो बेला उनीमाथि परिवारप्रतिको जिम्मेवारी थियो । त्यसैले पेट पाल्ने काममै अभ्यस्त भए । १०/१५ वर्षभित्रै उनले फोटोग्राफी गरेरै ललितपुरको भैँसेपाटीमा ४ आना जग्गा किनेर घर बनाए । अनि श्रीमती र छोराछोरीलाई डेराको जीवनबाट मुक्त गराए । जीवन फेरि सामान्य ढंगले चल्न थाल्याे ।

नयाँ घरमा सरेको करिब पाँच महिनापछिको एक बिहान जगदीश एक्कासि झस्केर उठे । सम्झिए– त्यो शिरोहातावाला पुरानाे अठोट, जुन महँगो थियो । खाेतले बाक्सा अनि निकाले त्याे कापी, जहाँ उनले फाेटाे पुस्तकबाट सारेकाे क्यामेरासम्बन्धी विवरण थियाे ।

अब जापानी फोटोग्राफरले जस्तै फोटोग्राफी गर्ने निधो उनले गरे । यसका लागि १७ लाख रुपैयाँको क्यामेरा किन्नुपर्ने थियो । त्यो किन्न जर्मनीसम्म पुग्नुपर्ने थियो । झस्किएकै दिन उनले छरछिमेकलाई घर किन्ने ग्राहक खोजिदिन भने । ५/६ दिनभित्र २३ लाखमा घर बेचिदिए । ‘बनाइसक्दा मेरो २३ लाख २५ हजारजति खर्च भएको थियो । मैले २५ हजार घाटा खाएर घर बेचेँ’, उनले सम्झिए, '४/५ लाख साथीभाइसित लिएकाे सरसापट तिरेँ । मसँग क्यामेरा किन्न १७ लाख बाँकी रह्याे । याे एकखाले दुस्साहस नै थियाे ।'

श्रीमती र छोराछोरीलाई फेरि डेरामै सारे अनि आफू क्यामेरा किन्न जर्मनी उडे । ‘क्यामेरा किन्न त गएँ तर फोटो खिचेर कहाँ, कसरी बेच्ने भन्ने कुरा थाहा थिएन’, जगदीश भन्छन् ।

भाग्यवश, घर बेचेर किनेको क्यामेरा बेकामे हुन पाएन । उनले लगत्तै केही विदेशीका लागि फोटो खिचिदिने काम पाए । नयाँ क्यामेरा किनेको केही महिनामै भैँसेपाटीको त्यही ठाउँमा ८ आना जग्गा किनेर घर बनाए ।

उनी आफूले कमाएको र गुमाएको कुरालाई प्रधान मान्दैनन् । आफूले गरेका काम र त्यसको सुन्दरतालाई मुख्य भन्छन् । ‘दुःख नगरी फल त कहाँ पाइन्छ र ?’, भन्छन्, ‘त्यो मेरो समय थियो । अहिलेका भाइबहिनीले फोटोग्राफीमा मैलेजस्तो दुःख गरिरहनुपर्दैन । बरु सिर्जनशीलता र अध्ययनमा उनीहरूलाई प्रशस्त पहुँच र अवसर छ ।’

आज नेचर फोटोग्राफीमा जगदीश नेपालका अब्बल फोटोग्राफर मानिन्छन् । उनले नेपालका सबै जिल्ला घुमेर फोटो खिचे । करिब ३५ देश टेकेका जगदीश १२/१५ वटा देश त फोटो खिच्नकै लागि पुगे । उनका नाममा केही फाेटाे पुस्तकहरू पनि छन् ।

सगरमाथाबाट घाम अस्ताउँदै गरेका बेला लिइएकाे तस्वीर- जगदीश तिवारी ।

उनको भनाइमा प्रकृतिको फोटो केवल फोटो होइन, यो भावना पनि हो । फोटोग्राफरले प्रकृतिलाई पढ्न र बुझ्न सके मात्र राम्रो फोटो खिच्न सक्ने उनी बताउँछन् । ‘आफूले खिचेका फोटोमा हामीले मान्छेका भावना समेट्न सक्नुपर्छ । नत्र आजको युगमा सबैसित आधुनिक क्यामेरा छ । हिमाल, पहाड पुग्नसक्ने सुविधा र पहुँच छ’, उनी भन्छन्, ‘उत्कृष्ट फोटो खिच्न सकियाे भने यसले मान्छेकाे मन जित्छ, अनि त बेच्नलाई के समस्या ?’

अचेल फोटोग्राफीबारे कतिपयले नयाँ फोटोग्राफरलाई ‘मिसगाइड’ गरिरहेको बताउँछन् । भन्छन्, ‘नयाँ भाइबहिनीलाई हामीले कसरी फोटोग्राफीमा सफल भइन्छ, सजिलो बाटो कुन हो, कता जाँदा अप्ठेरोमा परिँदैन भनेर पो सिकाउने त । यो कठिन पेसा रहेछ, यतातिर जानै सकिँदैन कि भन्ने डर पैदा गर्ने होइन नि !’

परिवर्तन

उनको अनुभवमा तीन दशकभित्र हिमालहरूमा ठूलो परिवर्तन देखिएको छ । अब हिमालहरू पहिलाजस्तो सग्ला छैनन् । वनजंगलहरू पहिलाजस्तो घना छैनन् । गाउँ बस्तीहरू पहिलाजस्ताे माैलिक रहेनन् । 'हामी र हाम्रो सरकार बेपर्वाह हुनुको परिणाम हो', उनी भन्छन्, 'यसले हामीलाई ठूलै दुर्घटनामा नपुर्‍याऊला भन्न सकिँदैन ।'

यसबाहेक विकासका नाममा विगतका मौलिकता हराएकोमा पनि उनी चिन्तित छन् । 'जे हेर्नलाई विदेशीहरू नेपाल घुम्न आउँथे, हामीले खै त्यो राखिदिएको ?,' उनी प्रश्न गर्छन्, 'हाम्रा पुराना गाउँ, गोरेटा, चौतारा अनि जीवनशैलीलाई हामीले खै बचाइराखेको ?'

हेर्नुहाेस् भिडियाे