हामीबाट टाढा हुँदैछ निन्द्रा र सपना, कति समय सुत्थे हाम्रा पूर्वज ?

A+ A A-

हामी दौडँदो संसारमा छाैँ । यहाँ सधैँ केही न केही भइरहेकै छ । जागिर, भेटघाट, परिवार र साथीभाइको पर्वाह । अनि इमेल र फेसबुक, मोबाइल, ओटीटी प्लेटफर्म, विश्वकप इत्यादि ।

तीव्र गतिमा चलिरहेकाे जिन्दगीले महसुस गराउँछ, मानौँ हामी कुनै यस्तो कन्भेयर बेल्टमा छौँ, जसको स्पिड लगातार बढिरहेको छ ।

एक यस्ताे संसार, जहाँ हामीलाई सधैँ अरुभन्दा केही बढी पाउने चाहना हुन्छ । तर, हामीले सायद हेक्का नराखेकाे कुरा पनि भइरहेकाे छ । अर्थात् लगातार घटिरहेको छ, हामी निदाउने समय ।

हामीले साथीहरूलाई तिमी कस्तो महसुस गरिरहेका छौ भनेर साेध्याैँ भने अक्सर जवाफ हुन्छ, ‘गलिएको छ यार ।’

निद्राको कमीलाई लिएर संसारभर चिन्ता छ । एक अध्ययनका अनुसार निद्राको कमीले अमेरिकी अर्थव्यवस्थाले बर्सेनि ठूलै क्षति बेहाेर्नुपरेकाे छ ।

महत्त्वपूर्ण सवाल के भने, थकान र हाम्रो निद्राबीच कति गहिरो सम्बन्ध छ ? अनि के मानिस निद्राबेगर पनि तन्दुरुस्त रहन सक्छ ?

हाम्रा पूर्वज कति सुत्थे ?

युनिभर्सिटी अफ टोरन्टोका एसोसिएट प्रोफेसर डेभिड सामसन भन्छन्, ‘करिब सात महिनासम्म म रातभर जागेर काम गर्थें । स्नातक छात्रका रूपमा तपाईंलाई आफ्नो काम पूरा गर्नु छ भने लगन हुनैपर्छ ।’

डेभिड सामसन विद्यार्थी हुँदा उनी सुत्नै भुल्थे । अब जीव वैज्ञानिकका रूपमा उनी सुदूर क्षेत्रको भ्रमण गरिरहन्छन् । वनमानुषलाई सुतेको हेर्न उनले करिब २ हजार घण्टाको भिडियोग्राफीको विश्लेषण पनि गरे ।

डेभिड क्रमिक विकास र निद्राबीचको कडीलाई बुझाउन चाहन्थे । वनमानुष ९ देखि १६ घण्टाको बीचमा निदाउँछन् । डेभिड सामसनले यसका आधारमा एक मोडल तयार गरे र यदि मानिसको विकास क्रम ठूला बाँदरहरूभन्दा अलग भएन भने उनीहरूबाट कति घण्टाको निद्रा लिने भन्ने अपेक्षा गरिने अनुमान पनि लगाए ।

सामसन भन्छन्, ‘मानिसहरूलाई २४ घण्टामा १०.३ घण्टा निद्रा चाहिन्छ । तर, वास्तवमै हामी यसो गर्दैनौँ । हामी औसतमा ६ देखि ७ घण्टा मात्रै सुत्छौँ ।

निद्राको फाइदा

सामसनका अनुसार गहिरो निद्रा धेरै कोणबाट फाइदाजनक हुन्छ । यसबाट स्मरणशक्ति राम्रो हुन्छ । भावनामाथि नियन्त्रण कायम गर्न मद्दत मिल्छ ।

संक्षेपमा भन्ने हो भने मानिस ठूला बाँदरको तुलनामा कम सुत्छन् । तर, धेरै बढी गहिरो निद्रा लिन्छन् । सामसनको खोजअनुसार यो परिवर्तन १८ लाख वर्षपहिले नै भएको थियो । हाम्रा पुर्खा रुखबाट उत्रेर भुईंमा बस्न थालेका बेला उनीहरूलाई रुखबाट झरिने डर थिएन । झुपडी र आगोको खोजले निद्रा थप राम्रो बनाउन मद्दत पुग्यो ।

सम्बन्धित समाचार

सुतेका बेला झस्कनुहुन्छ ? डराउनुपर्दैन (निद्राबारे १० रोचक तथ्य)

छोटो समय सुत्नुको मतलब हामीसँग अर्को काम गर्नका लागि ज्यादा समय हुन्छ । एक प्रजातिका रूपमा हेर्ने हो भने यसबाट उत्पादन क्षमता बढ्छ ।

सामसनले हाम्रा पूर्वजको निद्राको पक्ष बुझ्न फिटबिट नामको मोनिटरको प्रयोग गरे । यसलाई तान्जानियाको एक जनजातिहरू रहेको क्षेत्रमा बाँधियो ।

सामसन भन्छन्, ‘उनीहरू रातमा ६ वा साढे ६ घण्टा सुत्छन् । दिनमा केही बेर ढल्किन्छन् । हामी भन्न सक्छौँ, तीमध्ये धेरैजसो मानिस २४ घण्टामा ७ घण्टा मात्र सुत्छन् ।

औद्योगिकीकरणको असर

तान्जानियाका ती मानिससँग डेभिड सामसनले सोधेका थिए, तपाईंहरूलाई निद्रा नपुगेर कुनै समस्या छ ? उनीहरूले छैन भन्ने जवाफ दिएका थिए ।

तपाईंकी हजुरआमाले बताउन सक्नुहुन्छ, अनुहार र हात न्यानो भयो भने निद्रा चाँडै आउँछ । तर यस्ता थुप्रै चीज पनि छन्, जसलाई तपाईंकी आमा वा हजुरआमाले बताउन सक्नुहुन्न ।

डेभिडले मेडागास्करका किसानमाथि पनि नजर राखे । तीमध्ये धेरैजसो मानिस ७ घण्टा मात्रै सुत्ने गरेका थिए । तर, त्यहाँका ६० प्रतिशत मानिसले निद्रालाई लिएर गुनासो गरे ।

डेभिडका अनुसार, मेडागास्करका किसान टाइम टेबलको राम्रोसँग पालना गर्छन् । उनीहरू एक खास समयमा उठ्छन् । निर्धारित घण्टासम्म काम गर्छन् । निर्धारित समयमै सुत्छन् ।

अर्कातिर तान्जानियाका जनजातीय मानिसको अनुभव भने अर्कै छ ।

डेभिड भन्छन्, ‘उनीहरूको जीवनमा धेरै लचिलोपन छ, खासगरी कामलाई लिएर । उनीहरूमा निद्रासँग जोडिएको समस्या छैन, जबकि उनीहरू धेरै समय सुत्दैनन् ।

औद्योगिकीकरणले पनि मानिसको निद्रामा असर पारेको छ ।

दुई हिस्सामा बाँडिएको निद्रा

अमेरिकाको भर्जिनिया टेकका इतिहास प्राध्यापक रोजर इकर्च सन् १९८० को दशकको मध्यमा औद्योगिकीकरणभन्दा अगाडिको रात्रिजीवनमा एक किताब लेखिरहेका थिए । त्यो बेला बिजुली थिएन ।

धेरै मानिसहरूजस्तै रोजरको मान्यता थियो, अहिले हामीजसरी सुत्छौँ, मानिसहरू सधैँ त्यसरी नै सुत्थे ।

अर्थात् एकैपल्टमा निद्रा पूरा गर्थे तर अध्ययनका क्रममा फरक जानकारी बाहिर आयो ।

रोजर इकर्च भन्छन्, ‘मैले फर्स्ट स्लिप अर्थात् निद्राको पहिलो चरणबारे जानकारी पाउन थालेँ । त्यसपछि मैले अर्को चरणबारे जानकारी प्राप्त गरेँ । महत्त्वपूर्ण त के भने, मानिसहरू आधा रातपछि उठ्छन् ।'

रोजर इकर्चले यसबारे जति अध्ययन गरे, निद्रासँग जोडिएका उति नै जानकारीहरू मिल्दै गए । उनका अनुसार चार्ल्स डिकेन्सदेखि टोलस्टयसम्म युरोपका लगगभ सबै प्रमुख उपन्यासकारले निद्राको यो पक्षबारे उल्लेख गरेका छन् ।

मानिसहरूले पहिलो र दोस्रो निद्राबीच जे गर्थे, त्यो कुरा सबैभन्दा रोचक हुन्थ्यो ।

रोजर इकर्च भन्छन्, 'केही मानिसका लागि ध्यान लगाउने सही समय थियो । उनीहरू हालै देखेका सपनाका बारेमा सोच्थे । उनीहरूसँग यस्तो कुनै थप समय हुँदैनथ्यो, जहाँ यस्ताे मौनता होस् । यति अँध्यारो होस् । यति निजी पल होस् । गर्भधारण गर्ने समयदेखि यो प्राइम टाइम थियो । १६औँ शताब्दीको फ्रान्सको फिजिसियन जुबेरको शब्दमा भन्ने हो भने यस बेला जाडीले बढी राम्रो अनुभव र आनन्द हासिल गर्थे ।'

निद्रा र थकान

आनन्दको कुरा त ठीकै हो । तर, के त्यो बेला पनि मानिसहरू थाकेको महसुस गर्थे ?

यो प्रश्नको जवाफमा रोजर भन्छन्, ‘हो, उनीहरू थकान महसुस गर्थे । यसको कारण यो थिएन कि उनीहरूले दुई हिस्सामा निद्रा पूरा गर्थे । यस्ताे लाग्थ्यो कि जनसंख्याको एक हिस्सा बिरामी र वातावरणसँग जोडिएका समस्याका कारण निद्रा पूरा गर्न पाउँदैनथ्याे ।

१९औँ शताब्दीदेखि निद्रासँग जोडिएका स्थितिहरू राम्रो भए । त्यही बेलादेखि दुई चरणमा सुत्ने आदत बदलियो । औद्योगिक क्रान्तिसँगै समय पैसा बराबर मूल्यवान् भयो । कार्यक्षमता र उत्पादन क्षमतालाई निकै महत्त्व दिन थालियो । चाँडै उठ्ने अभियान नै चलाइयो ।

जो मानिस नयाँ तौरतरिकाको विरोधमा थिए, उनीहरूलाई १८५१ मा लण्डनमा गरिएको नुमाइसमा एक समाधान मिल्यो । रोजर भन्छन्, ‘छिट्टै उठ्ने मानिसका लागि बनेको अलार्मवाला खाट । घण्टी बजेपछि यसको एक भाग भुईंतिर नुहिन्थ्यो । यस्तोमा सुत्ने मानिसको गोडा पलङबाट भुईंतिर पुग्थ्यो । पलङको तल्लो भागमा चिसो पानीको टब हुन्थ्यो । त्यहाँ खुट्टा चोबलिएपछि निद्रा खुल्थ्यो ।'

टेक्निक यो मात्रै थिएन । औद्योगिक विकाससँगै निद्रासँग जुध्नलाई कृत्रिम प्रकाशजस्ता केही अन्य उपाय पनि आएका थिए ।

युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्नियाका प्राध्यापक म्याथ्यु वाकर भन्छन्, ‘म त भन्छु, मेरो कुरा सुन्ने समयमा मानिसहरू उँगे भने पनि म दु:खी हुने छैन ।’

निद्राका बारेमा उनी धेरै कुरा जान्दछन् । उनलाई पनि थाहा छ, निद्राको प्याटर्नमा कस्तो खालको परिवर्तन आएको छ ।

उनी भन्छन्, ‘१९४० को दशकमा मानिसहरू हरेक रात औसतमा ८ घण्टाभन्दा केही बढी सुत्थे । आजको युगमा हाम्रो निद्रा घटेर हरेक रात ६.७ वा ६.८ घण्टा भएको छ । ७० वर्षका क्रममा निद्रामा अस्वाभाविक कमी आएको छ । हामी त्यो चरणमा छौँ, जहाँ निद्रा करिब २० प्रतिशतले घटेको छ ।

कम निद्राले हामीलाई कसरी नोक्सान गरिरहेको छ ?

वयष्कहरूका लागि आजको आधुनिक संसारमा यस्ता धेरै कारण छन्, जसबाट निद्रा कम भइरहेको छ । क्याफिनले हामीलाई जगाइराख्छ । अल्कोहलले सपनामा रोक लगाइदिन्छ ।

सुत्ने सुविधाहरू राम्रा छन् । उत्कृष्ट गद्दी छ । धुवाँरहित घर छ । तर, यस्तो लाग्छ, वातावरणका कारण समस्या बढिरहेको छ ।

म्याथ्यु वाकर भन्छन्, ‘मानिसहरूलाई अचम्म लाग्न सक्छ तर समस्याको एउटा कारण सेन्ट्रल हिटिङ र सेन्ट्रल एयरकन्डिसनिङ हो । जब घाम डुब्छ, तापमान पनि तल झर्छ । जब घाम उदाउँछ, तापमान पनि बढ्न थाल्छ ।'

रोजर भन्छन्– छिट्टै उठ्ने मानिसका लागि बनेको अलार्मवाला खाट । घण्टी बजेपछि यसको एक भाग भुईंतिर नुहिन्थ्यो । यस्तोमा सुत्ने मानिसको गोडा पलङबाट भुईंतिर पुग्थ्यो । पलङको तल्लो भागमा चिसो पानीको टब हुन्थ्यो । त्यहाँ खुट्टा चोबलिएपछि निद्रा खुल्थ्यो ।

शरीर तापमानमा यो बदलावको महसुस गर्न चाहन्छ । तर, हामीले आफूलाई यो प्राकृतिक संकेतबाट टाढा बनाएका छौँ, जसले भन्छ, हाम्रो लागि सुत्ने समय के हो ।

यसबाहेक असर टेक्निकको पनि छ । यसमा केवल कृत्रिम लाइट होइन, बरू तमाम उपकरणहरू हुन् । यीमध्ये एलईडी स्क्रिन पनि एक हो, जसबाट नीलो प्रकाश निस्कन्छ ।

म्याथ्युका अनुसार नीलो प्रकाशले रातको समयमा मेलाटोनिन नामको प्रोटिन निस्कनबाट रोक्छ । यो हर्मोनले हामीलाई कतिबेला सुत्ने भनेर संकेत दिन्छ । यसबाहेक आर्थिक र सामाजिक दबाब भइरहनु पनि निद्रालाई प्रभाव पार्ने कारक मान्न सकिन्छ ।

प्रोफेसर वाकरका अनुसार ७ घण्टाभन्दा कम सुत्नुको असर स्वास्थ्यमा देखिन थाल्छ ।

विकसित संसारमा हाम्रो ज्यान लिइरहेको ठूलो रोग चाहे क्यान्सर होस् वा मोटोपन, डायबिटिज, डिप्रेसन, आत्महत्या गर्ने प्रवृत्ति हो, सबैको निद्रा कमीसँग सिधा र बलियो सम्बन्ध छ ।

म्याथ्यु वाकरका अनुसार यदि मानिसहरूमाझ सर्वेक्षण गर्ने हाे भने करिब ६५ प्रतिशत मानिसले धेरै सुत्न चाहेको बताउनेछन् । सन् १९८० को दशकमा करिब ३० प्रतिशत मानिस यसै भन्थे । आजको तुलनामा त्यो बेला मानिसहरू धेरै सुत्थे ।

लामो आयुसँग सम्बन्ध

लेखिका जेसा ग्याम्बल भन्छिन्, ‘कुरा कम सुत्नुको होइन, बरू ज्यादा जिउनुको हो । अचेल हाम्रो निद्रा र सपनाहरू गायब भइरहेका छन् । उनी कल्पना गर्छिन्, एक दिन मानिसले निद्रा लिन जरुरी हुने छैन । उनलाई पहिलोपल्ट यस्तो कल्पना नेन्सी क्रेसको किताब पढ्दाखेरी भएको थियो ।

जेसा भन्छिन्, ‘उनले एक यस्तो संसारको रचना गरिन्, जहाँ सुत्ने आवश्यकता भएका मानिसहरू निम्न वर्गका थिए । उनीहरूमाथि आफ्नो जिनमा बदलाव गराइसकेका वर्गका मानिसले राज गर्थे । ती मानिसलाई सुत्न आवश्यक थिएन ।

धेरैपछि मलाई महसुस हुनु थाल्यो, यस्ता मानिस पनि छन्, जो वास्तवमै यस्तो स्थिति हासिल गर्ने कोसिसमा छन् ।

वैज्ञानिक यो लक्ष्य हासिल गर्न के गरिरहेका छन् ? जेसा यसबारे जानकारी हासिल गर्ने प्रयासमा लागिन् । अमेरिकी सेनाले लामो समयदेखि निद्रालाई टाढा राख्ने कोसिस गरिरहेको छ । यसका लागि निद्रा भगाउने चीजहरू, जस्तो कि क्याफिन र दबाईहरूको प्रयोग गरिन्छ ।

यद्यपि, निद्रा अनियमित भयो भने विकास क्रममा सबैभन्दा ठूलो गल्ती हुन्छ । हामी थोरै समयसम्म सुत्न चाहन्छौँ भने हामीले राम्रो निद्रा लिन आवश्यक छ । केही अनुसन्धान भएका छन्, जसकाे ध्यान मानिसहरू चाँडोभन्दा चाँडो गहिरो निद्रामा कसरी पुग्न सक्छन् भन्नेमा छ ।

तपाईंकी हजुरआमाले बताउन सक्नुहुन्छ, अनुहार र हात न्यानो भयो भने निद्रा चाँडै आउँछ । तर यस्ता थुप्रै चीज पनि छन्, जसलाई तपाईंकी आमा वा हजुरआमाले बताउन सक्नुहुन्न ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २४, २०७९ ०७:२७