युवा, विश्व क्रान्ति र व्याख्याको आयतन

A+ A A-

भनिन्छ– "युवा प्रकृतिका उपहार हुन् तर उमेरचाहिँ काम गर्ने कला हो ।" युवाको परिभाषा अनेक मुलुकका संवैधानिक व्यवस्था वा प्रतिवेदनका आधारमा तय भएका छन् । नेपालले पनि युवाका सन्दर्भमा मौलिक व्याख्या गरेकै छ । हाम्रो देशमा विविध अध्ययनपछि दस्तावेजहरूको मूल्यांकनका आधारमा १६ देखि ४० वर्षको उमेर समूहका व्यक्तिलाई युवा भनिएको छ ।

आज १२ अगस्ट अर्थात् विश्व युवा दिवस । विश्वमा विभिन्न जाति, भाषा, धर्म, क्षेत्र र समुदायका आआफ्नै संस्कृति र रीतिरिवाज छन् । यिनीहरूभित्रबाटै केहीलाई विशिष्टीकृत गर्दै तिनलाई चाडपर्व, महोत्सव अथवा दिवसका रूपमा मान्यता दिइएको छ । जसलाई खुसी साट्ने माध्यमका रूपमा लिइन्छ । यसकै एउटा अंगका रूपमा लिन सकिन्छ, युवा दिवस ।

विश्व समाजको विविधताअनुसार अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, संगठनहरू र विश्व भूमण्डलीकरणले गर्दा कतिपय व्यवहार र नियममा युवाबारे एकरूपता छ । विश्व बैंक, संयुक्त राष्ट्र संघलगायतका संस्थाका निर्णय यसका उदाहरण हुन् । संयुक्त राष्ट्र संघको सन् १९९९ को महासभाको निर्णयले अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा युवा दिवस मनाउन थालिएको हो । यो निर्णयले युवाको सामाजिक पक्षमा जोड दिए पनि युवा दिवस राजनीतिक पक्षसँग बढी सम्बन्धित छ । अझ भन्ने हो भने युवा दिवसको स्थापना युवा आन्दोलनको विद्रोहको सफलतासँग जोडिएको छ ।

युवा दिवसको स्थापना अथवा पहिलो घोषणा चीनले गरेको थियो । चिनियाँँ युवा दिवस ४ मेको विद्रोहसँग सम्बन्धित छ । माओको चिनियाँँ क्रान्ति सफल हुनुअगाडि चीनमा एक प्रकारको शासन व्यवस्था थियो । ४ मे १९१९ का दिन चिनियाँ युवा विद्यार्थीले तत्कालीन सरकारविरुद्ध विद्रोह गरे । तत्कालीन सत्ताको सामरिक र ऐतिहासिक ठाउँ तियानमिन स्क्वायरलाई १०औं हजार युवा विद्यार्थीको उपस्थितिले कब्जा ग¥यो । युवा विद्यार्थीको यो विद्रोहले सरकारको नैतिक धरातललाई उदांगो बनाइदियो । आत्तिएको सरकारले प्रदर्र्शनकारी माथि निर्मम दमन ग¥यो र सयौं युवा विद्यार्थीको हत्या गर्यो ।

यो विद्रोह तत्कालीन सरकारविरुद्ध चिनियाँँ युवाहरूको चेतना, साहस र बलिदानको जीवित प्रयोग थियो । युवाको यस्तो बलिदानको दिनलाई सिँगो चीनले सम्झिनु महत्त्वपूर्ण थियो । यसका लागि सिन्शिकाङशु–निङश्चा सीमान्त क्षेत्रको युवा संगठनले सबैभन्दा पहिले यस दिनलाई युवा दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा गरेको थियो । युवाहरूले यसलाई चीनको राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा घोषणा गर्न तत्कालीन कोमिन्ताङ सरकारलाई दबाब पनि दिए । युवाको दबाबले कोमिन्ताङ सरकार र युवाहरूबीच ४ मेलाई युवा दिवसका रूपमा मनाउने सहमति भयो ।

युवाको चेतनाको संगठित शक्तिबाट तत्कालीन कोमिन्ताङ सरकार डराइरहेको थियो । यो दिनको स्मरणले चिनियाँँ युवामा विद्रोह र बदलावको भावना थप बलियो हुने डरले कोमिन्ताङ सरकार यो सहमति उल्लंघनको षड्यन्त्रमा लाग्योे । उसले युवा विद्यार्र्थीसँग भएको सहमति उल्लंघन गर्दै ४ मेको सट्टामा २९ मार्चलाई राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा ग¥यो । हुन त यो दिन २९ मार्च २०११ पनि चिनियाँँ युवाले गरेको विद्रोहको दिन थियो तर ४ मेमा तुलनामा यसको प्रदर्शनको विषय सामान्य थियो । २९ मार्च २०११ को आन्दोलन ४ मे १९१९ जतिको भावनात्मक, प्रभावकारी र शक्तिशाली थिएन ।

तत्कालीन सरकारले २९ मार्चलाई राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाए पनि चीनको युवा विद्यार्थी संगठन, चिनियाँँ कम्युनिस्ट पार्टी र सत्तासँग असहमति राख्ने अन्य धेरैले ४ मेलाई नै राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाइरहे । सन् १९४९ मा माओको नेतृत्वमा चिनियाँँ क्रान्ति सफल भएपछि कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा चिनियाँँ सरकार बन्यो र यसले ४ मेलाई नैं चिनियाँ राष्ट्रिय युवा दिवस भनी घोषणा ग¥यो । यसलाई आजसम्म राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाइरहेको छ । जे होस्, यिनै तथ्यहरूको आधारमा पहिलो युवा दिवस चीनले मनाउन सुरु गरेको विषयमा दुई मत छैन ।

दक्षिण अफ्रिकाको युवा आन्दोलनको सवाललाई हेरौं । दक्षिण अफ्रिकाले १६ जुनलाई युवा दिवसका रूपमा मनाउँछ । यो मिति पनि अफ्रिकी युवाको विद्रोहको स्मरणका रूपमा छ । १६ जुन १९७६मा दिन दक्षिण अफ्रिकाका काला जातिका विद्यार्थीले विभेदकारी शिक्षा ऐनविरुद्ध विद्रोह गरेका थिए । यो विद्रोहमा बीस हजार युवा विद्यार्थी सहभागी थिए । र, यसको नेतृत्व दक्षिण अफ्रिकी विद्यार्थी संगठनले गरेको थियो । यो संगठनको स्थापना आफैंमा एक विद्रोह थियो किनभने यो गोरा विद्यार्थीको दबाबमा रहेको संंगठनबाट विद्रोह गरी निर्माण गरिएको काला विद्यार्थीको नयाँ संगठनका रूपमा स्थापना भएको थियो । यसअघि नेसनल युनियन अफ साउथ अफ्रिकन स्टुडेन्ट (नुसास) एक उदारवादी संस्थाका रूपमा स्थापना भएको भए पनि यसमा गोरा विद्यार्थीको प्रभुत्व थियो ।

त्यहाँको चर्चित ओरल्यान्डो स्टेडियम बीस हजार युवा विद्यार्थीबाट घेरियो । अफ्रिकीसहित अंग्रेजी भाषालाई देशको आधिकारिक भाषा बनाउने कुरामा संविधानले समर्थन गर्ने सवाल त्यहाँका युवालाई स्वीकार्य भएन । यो विद्रोहलाई ‘सोवेटो’ विद्रोहको नामले चिनिन्छ । विभिन्न अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार सरकारले गरेको त्यसबेलाको दमन (१६ जुन)को दिन ५००–७०० युवा विद्यार्थी मारिएका थिए । युवाको विद्रोही चेतनाको प्रदर्शन थियो त्यो । साउथ अफ्रिकामा युवाको वीरतापूर्ण र विद्रोहको स्मरणका रूपमा १६ जुनलाई राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाइन्छ ।

भारतमा स्वामी विवेकानन्द जन्मेको दिन १२ जनवरीलाई राष्ट्रिय युवा दिवस भनी घोषणा गरिएकोे छ र यसलाई नै युवा दिवसका रूपमा मनाइन्छ । युवा दिवसको घोषणामा तत्कालीन भारतीय सरकारले स्वामी विवेकानन्द जीवित रहँदा युवाका लागि प्रेरणाको काम गरेको, उनको दर्शन र आदर्श युवाहरूका लागि प्रेरणा स्रोत हुने विश्लेषण गरिएको छ । यो निष्कर्षपश्चात् भारतले १२ जनवरी १९८४ देखि युवा दिवस मनाउँदै आएको छ । भारतले यो वर्षको राष्ट्रिय युवा दिवस पनि सम्पन्न गरेको छ । उसले यो वर्षको राष्ट्रिय युवा दिवसको नारा ‘राष्ट्र निर्माणका लागि युवाहरूको साङ्लो’ भन्ने तय गरेको थियो ।

एक अर्थमा सोभियत संघको विघटन सँगसँगै रसियामा युवा दिवस मनाउने कुरा पनि विघटन भएको छ । कोम्सोमोलको स्थापनापश्चात् यसको स्थापनाको दिनलाई नै युवा दिवसका रूपमा मनाउने गरिन्थ्यो । जब सोभियत रसियाको विघटन भयो, रसियन कम्युनिस्ट पार्टी सत्ताबाट बाहिर गयो र तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टीका संरचना विघटन भए । यसले गर्दा सरकारमा रहेको प्रभाव पनि स्वाभाविक रूपमा हरायो । पार्टीको अस्तित्व संकट सँगसँगै कोम्सोमोल पनि संकटमा प¥यो । सोभियत संघको विघटन सँगै त्यहाँको त्यो युवा दिवस पनि एक अर्थमा विघटन भयो ।

सन् १९७९ मा आयोजना भएको संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाको ३४/१५१ को प्रस्तावले सन् १९८५ लाई अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा ग¥यो । यो अन्तर्राष्ट्रिय वर्ष १९८५ को मूल नारा सहभागिता, विकास र शान्ति भन्ने तय गरिएको थियो । यसले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा युवा दिवस र युवा दिवस मनाउने विषयको चर्चा हुन थाल्यो । पछि सन् १९९९ को संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले सन् २००० देखि हरेक वर्षको १२ अगस्टलाई अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा ग¥यो ।

नेपालमा भने सन २००४ देखि अन्तर्राष्टिय युवा वर्ष मनाउन थालिएको हो । यद्यपि, यहाँको ठूलो राजनीतिक युवा संगठन तत्कालीन युवा संघ स्वयंले आफ्नो स्थापना दिवस १ जेठलाई युवा दिवसका रूपमा मनाउँदै आएको थियो । यो वर्षको अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवससम्म आइपुग्दा हामी २०औं अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवस मनाउँदै छौं । दुई दशकको यो यात्रा अथवा क्रम एक समीक्षाको सवाल पनि हो । अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवसको घोषणाको सवालमा शिक्षा, रोजगारी, भोकमरी, गरिबी, स्वस्थ वातावरण र लागूपदार्थ दुव्र्यसनसहित युवा प्रथामिकताका १५ वटा क्षेत्र छन् ।

यो दिवस मनाउने कुराले युवालाई थप सचेत र सक्रिय पार्ने, सरकारी तथा गैरसरकारी र अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूले युवाको विकास र संगठनको क्षेत्रमा ध्यान दिने र तिनका लागि कार्यक्रम तयार पार्ने धारणा अघि सार्छन् । जसको माध्यमबाट सन २०२० सम्म युवाको परिणात्मक र गुणात्मक अवस्थाको वृद्धिमा सहयोग पुग्ने विश्वास गरिएको थियो । युवा समुदाय तत्कालीन सहस्राब्दी विकासको लक्ष्य वा हालको दिगो विकासको लक्ष्य प्राप्तिका लागि महत्त्वपूर्ण र एक मुख्य क्षेत्र हो भन्ने विश्लेषण पनि गरिएको छ ।

पृष्ठभूमिमा युवा दिवस युवाको बलिदान र विद्रोहको स्मरणमा मनाइए पनि अहिले युवाको सामाजिक, आर्थिक र व्यक्तित्व विकास तथा सुरक्षा, समाजको शान्ति र विकास साझेदारका रूपमा मनाउने प्रवृत्ति विकास हुँदै छ । यो वर्ष सन् २०१९ को अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवसको नारा पनि ‘शिक्षामा रूपान्तरण’ भन्ने छ । संयुक्त राष्ट्र संघले आफ्नो साइटमा उल्लेख गरेअनुसार १६५ सवालमा अन्तर्राष्ट्रिय दिवस मनाउने गरिएको छ । तर, त्यसमा केही मात्र अलि बढी प्रभावकारी र महत्त्वपूर्ण सवाल छन् । यसमा युवा दिवस पनि मुख्य एक हो । ३६४ दिन बिर्सिने र एक दिन सम्झिने कुराले तात्त्विक रूपमा युवा दिवसको अर्थ र महत्त्व राख्दैन ।

यसर्थ युवा दिवस मनाई रहँदा आजको विश्व व्यवस्थामा युवाको सवाल, अवस्था र आवश्यकताको विषयमा पनि प्रमुख प्राथमिकतासाथ सोच्न जरुरी छ । ठूलाठूला तारे होटलका बन्द कोठामा हुने बौद्धिक विलासिताले ठोस नतिजा निकाल्न सक्दैन । त्यसका लागि सोहीअनुसारको व्यावहारिक कार्यक्रमको निर्माण र सञ्चालन गर्न जरुरी हुन्छ । सन् २०१५ देखि दिगो विकासको लक्ष्य निर्धारणसहित विश्व समाज अगाडि बढिरहेको छ । हामीले २०औं अन्तर्राष्ट्रिय युवा दिवस मनाइरहँदा दिगो विकास लक्ष्यसम्बन्धी पनि व्यापक बहस, छलफल र कार्यक्रम आयोजना गरिँदै छ ।

दिगो विकासको लक्ष्यका १७ वटा क्षेत्रमध्ये धैरै सवाल युवासँग प्रत्यक्ष जोडिएका छन् । जसमा युवाको विकास र युवा समस्याको सम्बोधनबिना तिनको अपेक्षित परिणाम आउन नसक्ने कुरा निश्चित छ । युवाको सहभागिता र सक्रियताबिना विकास कोरा कल्पना मात्रै हुन्छ । यसर्थ, युवाको परिचालन र साझेदारी नहुने वातावरणले दिगो विकासको लक्ष्य प्राप्ति पनि केवल चाहना मात्रै बन्नेछ ।

विश्व आर्थिक मन्दीले पारेको प्रभावको असर युवाले भोगिरहेकै छन् । वल्र्ड इकोनोमिक फोरमले २०१५/१६ मा गरेको अध्ययनअनुसार विश्वमा २ सय मिलियन युवा बेरोजगार छन् । प्रतिवेदनको थप अंशअनुसार २०२० मा ५०० मिलियन नयाँ रोजगारीको सिर्जना गर्नुपर्ने प्रक्षेपण पनि छ । यो युवा शक्ति श्रम शक्तिका रूपमा तयार छ र कामको तीव्र खोजीमा छ । यसमा चाखलाग्दो विषय रोजगारदाताले आफूलाई चाहिने योग्य वा दक्ष श्रमिक पाइरहेका छैनन् र श्रमिकले दक्षताअनुसारको श्रमको अवसर पाइरहेका छैनन् । श्रमिकले श्रम बिक्रीको बजार खोजीमा संघर्ष गरिरहेको छ र रोजगारदाताले योग्य श्रमिकको खोजीमा संघर्ष गरिरहेको छ ।

श्रमिक र श्रम बजारबीचको तादम्यता ३८ प्रतिशतमा मात्रै छ । श्रमिक र श्रम बजारबीचको यति ठूलो अन्तर हुनु यो युवाको समस्या त हुँदै हो तर विश्व अर्थतन्त्रको पनि त्यत्तिकै ठूलो र प्रमुख समस्या हो । दिगो विकासको लक्ष्यको ४ः४ मा दक्ष र सीपयुक्त श्रमिकलाई प्रशस्त रोजगारी सिर्जना गर्ने भन्ने रहेको भए पनि यो पर्याप्त कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन । श्रम, रोजगारी, शिक्षा र स्वास्थ्य युवाका मूल समस्याका रूपमा रहेको छ । तर, आजको सन्दर्भमा विश्वव्यापीकरणको प्रभाव तीव्र छ । यसले गर्दा युवाका समस्या पनि व्यापक र फराकिला छन् । यसर्थ, अहिलेको सन्दर्भमा युवाका समस्या सम्बोधनको विषय विश्व समाजको गुणस्तरीय विकासको पहिलो आधार हो ।

परिवर्तन युवाबाटै सम्भव हुने विश्वव्यापी रूपमा सिद्ध भइसकेको छ । नेपालको सन्दर्भमा राजनीतिक परिवर्तनका ऐतिहासिक घटना र व्यावहारिक दस्तावेजले पनि यसलाई पुष्टि गर्छ । ख्याल राख्न जरुरी छ– युवा अवस्था आउँछ तर जीवनमा एक पटक मात्रै । एकपटक मात्रै आउने समयलाई हाम्रो समाजले ठीक मार्गमा लाग्ने उपयुक्त वातावरण दिएको छ त ? मानव सभ्यता निर्माणका लागि महत्त्वपूर्ण यो चरण जहिल्यै पनि परिवर्तनको विगुल फुक्नुपर्ने चर्चाको परिधिमा मात्र सीमित किन ?

(लेखक तत्कालीन युवा संघ, नेपालका महासचिव हुन् )

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन २८, २०७६ ००:१५