केटीहरू रुख चढ्दैनन् र ?

A+ A A-

मंगलबारको बिहान मोबाइलको पर्दामा कुन्नि कुन बाटो गरेर हो एउटा शीर्षक देखिन्छ– केटीहरू किन रुख चढ्दैनन् ?

कवि नवराज पराजुलीद्वारा लिखित उक्त लेखको शीर्षकले नै मनमा प्रश्न जगाइदिन्छ– चढ्दैनन् र ?

प्रश्नसँगै मन स्मृतिको यान चढेर विगत दिनमा दौडिन थाल्छ ।

हेटौँडाको जन्मघरअगाडि उभिएको थियो, सरकारी स्कुल । त्यसको आँगनमा थिए दुईवटा बडेमानका रुख– वर र पीपलका । ती केवल रुख थिएनन् । गर्मीका ताता दिनमा शीतल छहारी थिए । छहारीमा केटाकेटीहरू जम्मा भएर गुच्चा खेलिरहेका हुन्थे । गुच्चा खेल्न पुगेपछि ती वरको रुखमा चढ्थे । टुप्पा–टुप्पामा पुगेर हाँगा हल्लाउँदै, लस्काउँदै सुतुतु ओर्लन्थे ।

तीमध्ये एक म पनि हुन्थेँ । साह्रै कम केटीहरूमध्येकी एक । काग केटाहरूको हुलमा बकुल्लासरी मिसिएकी ।

'यो भोटिनी कस्तो मात्तेकी छे । लाजसरम केही छैन । केटाहरूसँगै रुख चढ्छे । गुच्चा खेल्छे ।' ठूला मान्छेहरूले यस्तै टिप्पणी गर्थे । त्यही टिप्पणी सापटी मागेर केटा साथीहरू पनि सुगा बनिदिन्थे । अनि हुलबाट छुटेको बाँदरसरी एक्लै हुन्थेँ म ।

विस्तारै म बाँदर बन्न छोडेँ । रुखको आवश्यकता थिएन । रहर मात्र थियो । नचढे पनि पुग्थ्यो । तर, समय न हो । घडीसँगै घुमिदियो । त्यो समयले मलाई जन्मेको डेढ दशकपछि काठमाडौंको काँठमा हुत्याइदियो ।

(नवराज पराजुलीकाे लेखः केटीहरू किन रुख चढ्दैनन् ?)

शिवपुरी–नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जसँग टाँसिएको गाउँ तौलुङमा मेरो नयाँ जिन्दगी सुरु भयो । नयाँ जिन्दगी, जहाँ रहरहरू निर्वासनमा गएका थिए । यो नयाँ जिन्दगीमा खेतीपाती हुन्थ्यो । खेतीपातीका लागि मल चाहिन्थ्यो । मलका लागि वस्तुभाउ पालिन्थ्यो । तिनका लागि चाहिन्थ्यो– घाँस, स्याउला र पत्कर ।

मट्टीतेल त्यतिबेला महँगो थियो । ग्यास आइपुगेको थिएन । भात दाउरामा मात्र पाक्थ्यो । दाउरा किन्ने घर यो तामाङ बस्तीमै थिएनन् । नुन किन्न लोग्नेमान्छे दैनिक श्रममा जान्थे, उता शहरतिर । स्वास्नीमान्छे जंगल जान्थे– हिउँदमा दाउरा खोज्न, बर्खामा स्याउला खोज्न ।

दाउरा–स्याउलाको रिलेमा दौडिने यी स्वास्नीमान्छेहरू हेटौँडाका जस्ता कोमल थिएनन् । दुःखले कठोर बनेका तिनका अनुहारमा श्रमका नदी बग्थे । स्वभाव तारेभिरजत्तिकै जब्बर थियो । तिनको कम्मरमा खुर्पा हुन्थ्यो । हातमा नाम्लो । पोल्टामा मकै–भटमास । हृदयमा हिम्मत । साह्रै सुरा हुन्थे तिनीहरू ।

यो गाउँमा कुर्ता, सुरुवाल त परैको कुरा, म्याक्सी पनि आइसकेको थिएन । लुङ्गी लगाएरै ती यामानका रुख चढ्थे । मुनि को उभिन्छ ? तिनलाई त्यसको मतलब हुँदैनथ्यो । मतलबको केन्द्रमा त कि दाउरा हुन्थ्यो, कि स्याउला । सकेजति छिटो भारी पुर्‍याउने हतारोमा हुन्थे ती । साँझ नपर्दै घर पुग्नुपर्थ्यो । कस्सिएर डेढ घण्टाको ओरालो नकुदेसम्म घर कहाँ आउँथ्यो र ? अनि निकुञ्जका रेखदेख गर्न राखिएका सैनिकको आँखाबाट पनि जोगिनुपर्थ्यो । त्यसैले ती जब्बर स्वास्नीमान्छेहरू दाउराको भारी पुर्‍याउन हलुका र सकेसम्म सिधा हाँगा होस् वा स्याउला झार्न रुखको टुप्पैमा पुग्थे ।

पराजुलीको आँखामा दया छ । वैयक्तिक अनुभूतिलाई प्रेमको रेशमी धागोमा बुनेर उहाँले मुलायम पछ्यौरी पस्किनुभएको छ । र, भनिरहनुभएको छ– बिचरी फ्रक लगाउने केटीहरू रुखमा चढ्न पाएनन् । खसोखास भन्दा पराजुलीले रुख देख्नुभएको छ । जंगल नदेखी ।

कपाल कोर्न फुर्सद नपाएका, लाली दल्ने मेसो नपाएका, लुङ्गी र चोलोभन्दा अरु कपडा लगाउने अवसर नपाएका तिनै स्वास्नीमान्छेहरूको हुलमा म मिसिन आइपुगेकी थिएँ । सुरुसुरुमा ती मेरा लागि पनि दाउरा झारिदिन्थे । स्याउला खसालिदिन्थे । तर, आफ्नै भारी पुर्‍याउन सकस भइरहँदा कोही कसैको भारीको पछि कतिञ्जेल दौडिन सक्छ र ?

रुख चढ्ने सानैदेखिको अपूरो रहर अब आवश्यकता बनिदियो मेरा लागि । तर, यी हेटौँडाका वर थिएनन् । यी त अक्करमा उम्रिएका अग्ला यामानका रुख थिए । आँट, सीप र कोसिसले मात्र यी रुख चढिन्थे । मैले एकैपटक चढ्नै सकिनँ । सुरुमा चढ्न खोजिनँ । भुइँमा भेटिने झिक्राझिक्री खोजेर भारी पुर्‍याउन खोजेँ । एक दिन, दुई दिन, तीन दिन त्यसैगरी चल्यो । तर, झिक्रा दाउराले हरेक छाक पकाउन पुग्दैनथ्यो ।

लामो समयको कोसिसले म आखिरीमा रुख चढ्ने ‘केटी’ भएँ ।

यो रहर थिएन, आवश्यकता थियो ।

यो उन्मुक्तता थिएन, बाध्यता थियो ।

यो उडान थिएन, जिन्दगी थियो ।

रुख नचढेसम्म घरमा चुल्हो बल्दैनथ्यो । करेसामा तरकारी फल्दैनथे । वस्तुभाउ भोकै हुन्थे । जीवनको लय भत्किन्थ्यो । गति खस्किन्थ्यो ।

यो गाउँमा रुख नचढ्ने केटी बकुल्ला हुन्थी । म लामो समय बकुल्ला भएँ । रुख चढेपछि स्याउला खोज्न जाने हाँसको हुलमा थप एक हाँस बनेँ ।

ती दिनको अर्को डेढ दशकपछि आँखा ठोक्किन पुग्छन्– केटीहरू किन रुख चढ्दैनन् ?

सुललित भाषामा कवि नवराज पराजुलीको लेखन स्वादिलो लाग्छ । तर, भाषाको कोमलपनले यथार्थको उद्घाटन सधैँ कहाँ हुन्छ र ? कहिलेकाहीँ त भाषा पनि जिन्दगीजस्तै कठोर भइदिन्छ ।

यो टिप्पणी तुलनात्मक रूपमा कठोर नै होस्, चाहन्छु म ।

पराजुलीको आँखामा दया छ । वैयक्तिक अनुभूतिलाई प्रेमको रेशमी धागोमा बुनेर उहाँले मुलायम पछ्यौरी पस्किनुभएको छ । र, भनिरहनुभएको छ– बिचरी फ्रक लगाउने केटीहरू रुखमा चढ्न पाएनन् ।खसोखास भन्दा पराजुलीले रुख देख्नुभएको छ । जंगल नदेखी ।

समस्याको जरो नसमाती उहाँले हाँगा मात्रै समाउन खोज्नुभएको छ । प्रायः महिलाका मुद्दा उठाउँदा यस्तै हुने गर्छ । हरेकले बेग्लाबेग्लै हाँगो समाउँछन् । र, अधिकांशले एउटा काण्ड बिर्सन्छन् । त्यो हो– वर्गीयताको मूल काण्ड ।

निर्णय प्रक्रियामा सहभागिताको कोणबाट हेर्दा समग्रमा सबै तहका महिलाको स्थान उस्तै देखिन्छ । तर, जीवनयापनको कोणबाट हेर्दा वर्गीयताको फरकले महिलालाई पनि फरक स्थानमा राखेको पाइन्छ ।

रुख चढ्नु शारीरिक श्रमको पाटो हो । शारीरिक श्रम जीवनयापनको अभिन्न पक्ष हुने तहमा रुख चढ्नु ठूलो विषय होइन । श्रमिक वर्गका के पुरुष के महिला हरेक कुनै न कुनै रुख चढिरहेका हुन्छन् । जरुरी छैन, त्यो कदमको वा आँपको वा पीपलकै होस् । इँट्टाभट्टामा लोग्नेसँगै इँट्टा ओसारिरहेकी वा घर निर्माणमा सिमेन्टको बोरा बोकिरहेकी कुनै पनि महिलालाई हेर्नुहोस्, उनीहरू कति मोटो, कति अग्लो रुख चढिरहेछन्, थाहा पाउनुहुनेछ ।

र, त्यहाँ सौन्दर्यका परिभाषा लागू हुँदैनन् । यो वर्गमा महिला कमजोर हुन्छ भन्ने मान्यता कमै पाइन्छ । जीवनयापनको आधारभूत प्रश्नले त्यो मान्यतालाई दैलोबाहिरै राखिदिन्छ ।

विडम्बना, दिनभरि सँगै श्रम गरेका दम्पती घर पुगेपछि त्यो दिनको ज्यालाले के किन्ने भन्ने निर्णय पहिला लोग्नेले नै गर्छ । अर्थात् समग्रमा निर्णयको अधिकार पुरुषसँगै रहन्छ । महिलाहरू रुख चढ्दाचढ्दै पनि ।

खासमा कहाँ उभिएर हेर्छौ भन्नेले के देखिन्छ भन्ने निर्धारण गर्दोरहेछ । उहाँले मेरो हेटौँडाबाट हेर्नुभयो र त फ्रकले रुख चढ्न रोकेको देख्नुभयो । तौलुङ–तारेभिरमा आएर हेरेको भए देख्नुहुन्थ्यो– लुङ्गीहरू पनि रुख चढिरहेछन् ।

उच्च–मध्यम वा उच्च वर्गमा भने महिलाको शारीरिक क्षमतालाई नै प्रश्न गरिन्छ । यहाँ दैनिक जीवनयापनका लागि महिलाको भूमिका अनिवार्य हुँदैन । त्यसैले यो वर्गका महिला ‘कोमल, नरम र उज्यालो त्वचायुक्त’ हुन्छन् । र, हो यहीँनेर लागू हुन्छ पराजुलीजीको सौन्दर्य बोध– ‘केही कुरा (कपाल) खुल्ला हुँदा नै तिनको सुन्दरता खुल्छ ।’

रुख चढ्ने महिलालाई कपाल खुलोस् वा बाँधियोस् वा हप्ता–दश दिन कोर्न नपाएर गुजुल्टो परोस्, के मतलब ?

त्यसैले त भनेको– पराजुलीले रुख देख्नुभयो, जंगल बिर्सनुभयो ।

खासमा कहाँ उभिएर हेर्छौ भन्नेले के देखिन्छ भन्ने निर्धारण गर्दोरहेछ । उहाँले मेरो हेटौँडाबाट हेर्नुभयो र त फ्रकले रुख चढ्न रोकेको देख्नुभयो । तौलुङ–तारेभिरमा आएर हेरेको भए देख्नुहुन्थ्यो– लुङ्गीहरू पनि रुख चढिरहेछन् ।

तर, पराजुली दृष्टिमा जति सीमित हुनुहुन्छ, त्यति नै हुनुहुन्छ चतुर पनि । लेखको अधिकांश हिस्सामा सग्लो बनेको रुखलाई अन्तिममा आएर प्रतीक प्रतीत गराएर लेख्नुहुन्छ– ‘एउटी केटीले अग्लो रुखबाट तल हेर्न पाई भने उसले जे देख्छे, त्यो देखेर उसले त्यसलाई त्यसै छोड्दिनँ ।’

अनि दुई अनुच्छेद पछि थप्नुहुन्छ– ‘केटीहरूलाई रुख चढ्दा कसैले हातले थामिदिनु पनि पर्दैनथ्यो । केटीहरू आफैँ चढ्न सक्थे । उनीहरूका रुख चढिरहेका खुट्टालाई हातले नतानिदिए पुग्थ्यो ।’

यहाँसम्म आइपुग्दा पराजुलीको पीपलको रुख स्वच्छन्दताको प्रतीक भइदिन्छ । (कति बाठो !)

तर, स्वच्छन्दता यस्तो बरफ–गोला हो जसले मुख त चिस्याइदिन्छ तर प्यास मेटाइदिँदैन । केटीहरूलाई बरफ–गोलाले पुग्दै–पुग्दैन । उनीहरूलाई त रुख चढ्ने वा हवाईजहाज, बरफ–गोला खाने वा शुद्ध पानी – निर्णय गर्ने अधिकार चाहिन्छ ।

उनीहरूलाई त हेटौँडाको रहर र तौलुङ–तारेभीरको बाध्यताबाट अलि पर पुगेर स्वामित्व, निर्णय अधिकार र सह–अस्तित्वको सुनिश्चितता चाहिन्छ ।

त्यति भए दयावान् कवि पराजुलीले सुकसुकाउँदै लेख्नुपर्ने छैन– ‘जब रुखका हाँगामा छोरीहरू भेटिन्छन्, जिउँदा भेटिँदैनन् ।’

यसै पनि जिन्दगीको वास्तविक धरातलमा नउभिई कौसीबाट हेरिने दयावान् नजर काँडाजस्तै घोच्ने हुन्छन् ।

नवराज पराजुलीकाे निबन्धमाथि बिना थिङकाे बहस । पढ्नुस् पराजुलीकाे लेख : केटीहरू किन रुख चढ्दैनन् ?

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ २६, २०७८ १२:५७