अस्तित्व बचाउने भए प्रकृति बचाऔं

A+ A A-

हरेक वर्ष मे २२ मा अन्तर्राष्ट्रिय जैविक विविधता दिवस मनाइन्छ । यसलाई ‘विश्व जैविक विविधता संरक्षण दिवस’ पनि भन्ने गरिन्छ । संयुक्त राष्ट्र संघले यो दिवस मनाउन थालेको हो ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको सन् २००० को डिसेम्बरमा बसेकोे साधारणसभाले मे २२ लाई जैविक विविधता दिवसको रूपमा मनाउने निर्णय गरेको थियो । त्यसयता राष्ट्रसंघका पक्षराष्ट्रहरूले जैविक विविधताको संरक्षण, सदुपयोग र न्यायोचित वितरणसम्बन्धी विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी यो दिवस मनाउने गरेका छन् । नेपालले पनि हरेक वर्ष यो दिवस मनाउँदै आएको छ ।

जैविक विविधता दिवसको उद्देश्य

जैविक विविधता महासन्धिले जैविक विविधताको संरक्षण, त्यसको दिगो उपयोग र त्यसको उपयोगबाट प्राप्त हुने लाभको न्यायोचित वितरण गर्ने तीनवटा उद्देश्य राखेको छ । महासन्धिले निर्दिष्ट गरेको उद्देश्यअनुरूप काम गर्न जनचेतना जगाउने, त्यससँग सम्बन्धित कार्यक्रमलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयनमा ल्याउने दिवसको प्रमुख उद्देश्य हो ।

यसमा विशेषगरी वनको सुरक्षा, संस्कृति, जीवनको कला शिल्प, संगीत, वस्त्र–भोजन, औषधीय वनस्पति आदिको महत्व र सुरक्षाको विषयमा जोड दिइन्छ ।

जैविक विविधताको महत्त्व

हाम्रो जीवनमा जैविक विविधताको निकै महत्त्व हुन्छ । हामीले एउटा यस्तो पर्यावरणको निर्माण गर्नुछ जसले जैविक विविधतामा समृद्ध, टिकाउ र आर्थिक गतिविधिका लागि हामीलाई अवसर प्रदान गर्न सकोस् ।

जैविक विविधताको कमी हुँदा बाढी, पहिरो, हावाहुरीजस्ता प्राकृतिक विपत्तिको खतरा अत्यधिक हुन्छ । त्यसैले हाम्रा लागि जैविक विविधताको संरक्षण अत्यन्तै महत्वपूर्ण पक्ष हो ।

लाखौं विशिष्ट जैविकका कैयौं प्रजातिहरुको रूपमा पृथ्वीमा जीवन छ र हाम्रो जीवन पनि प्रकृतिको अनुपम उपहार हो । त्यसैले बोट–विरुवा, विभिन्न प्रकारका जीव–जन्तु, माटो, हावा, पानी, महासागर, समुन्द्र–नदीजस्ता प्राकृतिक देनको हामीले संरक्षण गर्नुपर्छ । किनकि, यही हाम्रो अस्तित्व र विकासका लागि काममा आउने कुरा हुन् ।

प्राकृतिक एवं पर्यावरण सन्तुलन कायम राख्न जैविक विविधताको महत्त्व देखेर नै यो दिवस अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा मनाउन थालिएको हो ।

नेपालका संरक्षित क्षेत्रमा पर्यटकको आकर्षण

नेपाल भित्रिने कुल पर्यटकमध्ये कम्तीमा ६० प्रतिशत पर्यटक संरक्षित क्षेत्रभित्र रहेको जैविक विविधता हेर्न आएको तथ्यांकले देखाउँछ । राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु आरक्ष तथा अन्य संरक्षित क्षेत्रमा हरेक वर्ष कम्तीमा ५३ करोड रुपैयाँभन्दा बढी राजस्व पर्यटकहरूबाट संकलन भइरहेको छ । विश्वसम्पदा सूचीमा चितवन, सगरमाथाजस्ता संरक्षित क्षेत्र पर्न सफल भएका छन् । विश्वका उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्य भनेर चितवन, सगरमाथा, बर्दिया, शुक्लाफाँटालगायतका क्षेत्र सूचीकृत भएका छन् । यी क्षेत्र जैविक विविधताका धनी क्षेत्र मानिन्छन् । त्यसैले यस वर्षको नारालाई साकार पार्न सके नेपालको पर्यटन विकास र जैविक विविधताको संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुग्न सक्ने देखिएको छ ।

नेपालको पर्यटन विकास जैविक विविधताका आधारमा

नेपालको पर्यटन विकास पनि जैविक विविधतामा आधारित हो । नेपालमा धार्मिक पर्यटनको सम्भावना पनि उत्तिकै छ । हालसम्मका विदेशी पर्यटकका आउने क्रम र उनीहरूले हेर्ने, घुम्ने स्थानको अध्ययन गर्दा उनीहरूका मुख्य रोजाइ संरक्षित क्षेत्र नै भएका छन् । चितवन, शिवपुरी, बर्दिया, सगरमाथा, शुक्लाफाँटा, रारा, खप्तड, कोसी टप्पु, लामटाङ, अन्नपूर्ण, ढोरपाटनदेखि लिएर पर्यटकले मन पराएका गन्तव्य जैविक विविधता भएका क्षेत्र बढी छन् ।

त्यसैले जैविक विविधताको संरक्षणमा गरिएको लगानीले नेपालको पर्यटन क्षेत्रको विकास गरेको स्पष्ट देखिन्छ । जैविक विविधतामा गरेको लगानीलाई राज्यले पर्यटन क्षेत्रबाट उठाउन सक्छ । विश्व पर्यटनको इतिहास र विकास हेर्ने हो भने पनि जैविक विविधतामा आधारित पर्यटनको विकास दिगो हुने गरेको र प्रतिफल बढी दिनेखालका हुने गरेको छ । अहिलेको अवस्था हेर्दा पनि भूकम्पपछि हाम्रा धार्मिक तथा सांस्कृतिक धरोहर भत्किए, तिनको समयमा पुनःनिर्माण हुन नसकेपछि नेपाल भित्रिने पर्यटक जैविक विविधताले भरिपूर्ण भएका संरक्षित क्षेत्र घुमेर फर्किने गरेका छन् । जसले गर्दा हाम्रो वैदेशिक मुद्रा आर्जन भइरहेको छ । संसारमा लोप भइसकेका र लोप हुन थालेका वन्यजन्तु, वन, वनस्पति अझै नेपालमा सुरक्षित छन् भन्ने सन्देश हामीले दिन सकेका छौं ।

नेपाल जैविक विविधता संरक्षणमा विश्वकै एक सफल राष्ट्र हो । जसले गर्दा नेपालको पर्यटन विकासमात्र होइन, समग्र आर्थिक विकासमा जैविक विविधताको ठूलो योगदान रहेको छ ।

जैविक विविधतामा धनी नेपाल

भूगोलमा हेर्दा नेपाल सानो मुलुक भए पनि जैविक विविधतामा निकै धनी राष्ट्र हो । नेपालले राष्ट्रिय जैविक विविधता संरक्षण रणनीति तथा कार्ययोजना निर्माण गरिसकेको छ । कृषि, वन, उच्च हिमाली क्षेत्रलगायतका विभिन्न छवटा सैद्धान्तिक क्षेत्र प्राथमीकरण गरी कार्यक्रमहरूको पहिचान गरिसकिएको सरकारी अधिकारी बताउँछन् ।

कृषि जैविक विविधताको बहस

कृषि जैविक विविधताको विषयमा नेपालमा खासै बहस चलेको देखिँदैन । विश्वव्यापी तथ्यांक हेर्ने हो भने मानव जातिले खानेकुरा ८० प्रतिशतभन्दा बढी वनस्पति जगतबाट लिइरहेको देखिन्छ । त्यसमा पनि ६० प्रतिशत त धान, गहुँ र मकै गरी तीनवटा वनस्पतिबाट पूर्ति भइरहेको छ ।

नेपालका जैविक विविधता भन्नेबित्तिकै वन, वन्यजन्तुलाई मात्र बढी केन्द्रमा राख्ने गरिएको छ । हाम्रा बाबुबाजेले लगाउने गरेको नेपालका रैथाने धान, गहुँ, दालका जात लोप भइसकेका छन् । जुम्ली मार्सी हिजोआज पाउन छोडेको छ । अछामी, लुलु जातका रैथाने पशु लोप भइसकेको छ । खेसरी, आलस, गुराँस जातका दलहन तथा तेलहनका जात मुस्किलले पाइन्छन् । नेपाल त अझै कृषिप्रधान मुलुक, कुल आर्थिक विकासमा कृषिको योगदान दुईतिहाइभन्दा बढी छ ।

त्यसलाई कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्नेतर्फ हाम्रा प्रयास ठोस रूपमा आउन सकेका छैनन् । कृषि तथा पशु विकासका कार्यक्रमलाई अगाडि बढाउन कृषि जैविक विविधता नीति र कृषि विकास रणनीति आएका छन् । यसलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्नुपर्नेमा विज्ञहरुले जोड दिइरहेका छन् ।

जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधतामा

तापक्रम र वर्षा अनियमित तरिकाले उतारचढाव हुनेबित्तिकै त्यसले जलवायु परिवर्तन निम्त्याउँछ । त्यसको असर कृषि प्रणाली, वन्यजन्तु, वनस्पति जगत, मानव स्वास्थ्य, भौतिक पूर्वाधार तथा सहरी विकासलगायतका क्षेत्रमा प्रत्यक्ष पर्छ । मानव सिर्जित क्रियाकलाप अनि जलवायु परिवर्तनको असरले जैविक विविधतामा नराम्रो प्रभाव परिहरेको छ भने अर्काेतिर जैविक विविधताको संरक्षणले जलवायु परिवर्तनका असरलाई न्यूनीकरण गर्ने काम पनि गर्छ । विश्वव्यापी तथ्यांक हेर्ने हो भने कुल क्षेत्रफलको ३० प्रतिशत वन क्षेत्रले ढाकेको छ । वन विनाशको दर हेर्ने हो भने एक करोड १० लाख हेक्टर प्रतिवर्ष विनाश भइरहेको छ । झन्डै डेढ अर्ब मानिसको जीविकोपार्जन वन स्रोतबाट हुने गरेको छ । यो तथ्यांकलाई गहन अध्ययन गर्ने हो भने निकै डरलाग्दो छ । २० प्रतिशत कार्बन उत्सर्जन वन विनाशका कारणले हुने गरेको छ ।

वन विनाशलाई रोक्दा कार्बन सञ्चित हुन्छ । जसले गर्दा हरित गृह ग्यास कम हुन्छ । त्यसैले जलवायु परिवर्तनको असरलाई कम गर्न जैविक विविधताको संरक्षण अपरिहार्य मानिन्छ । जलवायु परिवर्तनको असर जैविक विविधतामा कसरी र कुन हदसम्म परेको छ भन्ने कुरा एउटा÷दुइटा घटनामा आधारित भएर होइन कि लामो समयको अध्ययन अनुसन्धानपछि मात्र ठोस रूपमा भन्न सकिने कुरा हो । तर पनि यसको असर नेपालजस्ता कम विकसित मुलुकमा प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा परिरहेको विज्ञहरु बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ ८, २०७६ १८:१७