एक विनम्र स्पष्टीकरण

A+ A A-

पहिले यो संस्मरण

बाका दुई औतार

गाउँले किसानको घर, चौपाया जन्तु त हुने नै भए । हाम्रो घरमा पनि थिए । गाई र भैँसी, गोरु र राँगा, बाख्रा र भेडा हाम्रा पनि थिए । ती कहिले थोरै हुन्थे, कहिले धेरै हुन्थे ।

गाई र भैँसीमध्ये प्रायःजसो एउटा दुहुनो हुन्थ्यो, अर्को एउटा ब्याउने हुन्थ्यो । यसरी हाम्रो घरमा दूध, दही र मोही कहिल्यै टुट्दैनथ्यो भने पनि हुन्छ । यति होे, कहिलेंकाहीँ छेलोखेलो हुन्थ्यो, धेरैजसो पुगेस्–पुगेस् हुन्थ्यो । अनि कहिले तर्‍याक्–तुरुक् मात्र हुन्थ्यो । गोरस टुटेको बेला हाम्रो घर निरस र नरमाइलो हुन्थ्यो ।

ब्याउने गाई–भैँसी कम्लाउँदै जाँदा हामी केटाकेटी दिनदिनैजसो तिनका फाँचा हेर्थ्यौं । हिजो कति कम्लाएको थियो, आज कति कम्लायो भनेर हामी आँखै–आँखाले नापजोख गर्थ्यौं । छिटो कम्लाइदिए हुन्थ्यो, छिटो ब्याइदिए हुन्थ्यो– हामी यस्तो रहर गर्थ्यौं । फुल्दै गएका, भरिँदै गएका फाँचा र पोटिला हुँदै गएका थुन हेर्दै हामी घुटुक्क–घुटुक्क थुक निल्थ्यौँ । आज ब्याउँछ, भोलि ब्याउँछ, पर्सि ब्याउँछ भन्दै हामी बाजी थापाथाप गर्थ्यौं । बाजी हार्नेले जित्नेलाई आफ्नो भागको अलिकति बिगौती दिनुपर्थ्यो । तर, बिगौती पाएपछि बाजी हार्नेचाहिँ आफ्नो भागको बिगौती लिएर कतै कुनातिर लुक्थ्यो । अनि बिगौती कुपुकुपु खाइसकेर मुख मिठ्याउँदै बाहिर निक्लिन्थ्यो ।

गाई, भैँसी ब्याएपछि बिगौती खान पाइन्छ । कस्तो मीठो हुन्छ बिगौती ! अनि लैना गाई–भैँसीको राम्रो स्याहार हुन्छ । तिनले दूध ढुंग्राभरि दिन्छन् । दूधमा चोबेर खाँदा कोदाको लिस्याइलो ढिँडो कति मीठो हुन्छ ।

गाई–भैँसी ब्याएको दिन त हाम्रा घरमा ठूलो चाड हुन्थ्यो । दसैँजत्तिकै रमाइलो, तिहारजत्तिकै उज्यालो । गाई–भैँसी चराउन, तिनलाई घाँस र सोत्तर काट्न मलाई गाह्रो–गाह्रै लाग्थ्यो । तर, ती ब्याएपछि भने अघि गरेका सबै मिहिनेतको फल डल्लै पाएँ भन्ने लाग्थ्यो । गाई–भैँसी हेर्न जान अह्राउँदा अथवा धेरै घाँस काट्न लगाउँदा बा मलाई फुर्क्याउँथे– भैँसी ब्याएपछि तँ दुई माना दूध खालास् । फुरुङ्ग पर्दै म बाले अह्राएको कम गर्थें । तर, खाने बेला आउँदा भने मेरा भागमा पनि अरुलाई जति नै पर्थ्यो । बाको वाचाबमोजिम मैले दुई माना दूध खान पाउने दिन कहिल्यै आएन । मन खिस्रिक्क परेका बेला मलाई कस्तो लाग्थ्यो भने मुले बूढा, काम लाउने बेलामा चिप्लो बोलीमा वाचा गर्छन्, खान दिनुपर्ने बेलामा चाहिँ वाचा भुसुक्कै बिर्सिन्छन् ।

भेडा र बाख्रा ब्याउँदा दूध खान पाउने कुरा थिएन । तैपनि हामी केटाकेटीलाई सानोतिनो चाड आएजस्तै रमाइलो लाग्थ्यो । पाठा पाएपछि आमाचैँले तिनलाई माया गरेर चाटेको, चिटिक्क सफा गरेको हेर्न मलाई औधी मनपर्थ्यो । अनि पाठा खुट्टा बाङ्गा पार्दै उठ्न खोज्थे, जिउ थाम्न नसकेर लड्थे । फेरि बल गरेर उठ्थे, फेरि लड्थे । तिनले उठ्न, उभिन, दूध चुस्न कोसिस गरेको देख्दा मलाई मजा लाग्थ्यो । बल्लतल्ल पाठो उठ्छ । त्यसलाई खूब भोक लागेको हुन्छ । दूध खान हतार हुन्छ, आमाको थुन फेला पर्दैन । त्यसले घरि आमाको थुतुनो चुस्न खोज्छ, घरि खुट्टामा कतै मुख गाड्छ । आखिरमा जताततै खोज्दा–खोज्दा त्यसले दूध चुस्ने थुन फेला पारेरै छाड्छ । अनि रमाउँदै, फिँज काड्दै, मुखबाट दूधका थोपा चुहाउँदै पेट टन्न भरिने गरी दूध खान्छ ।

भेडा–बाख्राका कुरा उठ्दा म एउटा डरलाग्दो र नरमाइलो घटना सम्झन्छु । त्यसबेला म त्यस्तै सात–आठ वर्षको थिएँ । हाम्रो एउटा भेडो थियो । त्यसको नाउँ सिँगाने । एक दिन बेलुका ठूलो साँझ परेपछि सिँगाने ब्यायो । त्यो औँसीको रात थियो । कालो, बाक्लो, डरलाग्दो अँध्यारोले सेरोफेरोको सारा संसारलाई घुम्टोभित्र छोपेको थियो ।

त्यो औँसीको अन्धकारमा घटेको घटना मेरा मनको ऐनामा अझै छर्लङ्गै देखिन्छ । दैलाको दाहिनेतिर मकै पिँध्ने जाँतो छ । जाँतोमाथि ढिब्री बलिरहेको छ । हावाका मसिना तरङ्गले छुँदा ढिब्री निभ्ला कि, निभ्ला किजस्तो लाग्छ । तर, निभिहाल्दैन । पिँढीको छेउमा, घरका दुई सुरको बीचमा थाम छ । सिँगाने भेडो त्यही थामको आडमा ब्याउन लागेको छ । हाम्रा घरमा ठूलो हर्कबढाइँ छ । सबैका आँखामा आशा र आनन्दको चमक छ । अब सिँगाने भेडो ब्याउँछ । अनि बिस्तारै–बिस्तारै पाठो बढ्छ, हुर्किन्छ । थुँबा भए काटेर मासु खान पाइन्छ । छताउरो भए त्यल्ले फेरि अर्को पाठो पाउँछ ।

त्यो साउन महिना हुँदो हो । आँगनमा सिमसिम पानी परिरहेको छ ।

बा भन्छन्– आज सिँगानेका आमा–छोरीलाई घरभित्र राख्नुपर्छ । बाहिर राख्दा बाघले घिस्याउन बेर छैन । हाम्रा घरमाथि ठूलो ढाँड छ । ढाँडमा ठाउँ–ठाउँमा ठूल्ठूला ढुङ्गा छन्, राक्षसजस्ता । ढुङ्गामुनि पत्तालसम्म पुग्ने अँध्यारा, डरलाग्दा ओढार छन् । दाजु र दिदीसँग भेडा–बाख्रा चराउन जाँदा मैले ती ओढार देखेको छु, धेरैपटक । दाजु–दिदी भन्छन्– बुझिस् केटा ? यी ओढार बाघ बस्ने घर हुन् । बाघ दिउँसो–दिउँसो ओढारभित्र मान्छेले नदेख्ने अन्तरमा लुक्छन् । राति–राति लमक–लमक गर्दै तल हाम्रा घरतिर झर्छन् । खोरको गाह्रो भत्काउँछन् र भेडा–बाख्रा घिसार्दै ओढारतिर लैजान्छन् ।

ढाँडभन्दा माथि घनघोर जङ्गल छ । त्यो जङ्गलमा त बाघ कति होलान् कति ! गाउँमा बाघका कुरा उठिरहन्छन् । आज बाघले फलानो घरको बाछो मारेछ । फलानाको भेडो घिसारेछ । फलानाका दुईवटा बाख्रा एकै छाक पारेछ । बाघले गरेका उपद्र्याइँका कथा कहिल्यै टुङ्गिँदैनन् । ती कथा सुन्दा मेरो आङ सिरिङ्ग हुन्छ । पिँडुला त्यसैत्यसै लुलिए झैँ लाग्छ । भेडा–बाख्रा चराउन माथि ढाँडतिर जाँदा बाघसँग झ्यास्सै जम्काभेट भइहाल्यो भने !...

साता–दश दिनअघिको कुरा हो । बाघले हाम्रो पाङ्रे कुकुर घिसारेथ्यो । हामी सबै जना भात खाइवरी अँगेनोवरिपरि झुरुम्म बसेका थियौँ । हाम्रा बा सधैँजस्तै मीठो भाका हालेर सिलोक भन्थे । आमा सधैँजस्तै मझेरी लोटाउँदै थिइन् । अत्ताल्लिएको आवाजमा पाङ्ग्रे कुकुर एक–दुई पटक ख्याङख्याङ करायो । अनि कुनै चीज जोडले घिसारेजस्तो आवाज आयो ।

अचम्मका मान्छे हुन् हाम्रा बा । कहिले कस्ता, कहिले कस्ता । कहिले कति कठोर, अनि कहिले कति नरम ! हाम्रा बाभित्र किसिम–किसिमका मान्छे पो छन् कि ? अचम्मका मान्छे हुन् हाम्रा बा ।

'बाघ हो कि ?' बिजुलीको चालमा बाको बोली फुट्यो । हातमा अगुल्टो लिएर बा हानेको काण झैँ बाहिरतिर कुदे । दाइहरूका पछिपछि म पनि कुदेँ । कुकुर पिँढीमा थिएन । अगुल्टाको उज्यालोमा घरपछाडि मास्तिर जाने गल्लीमा आलो रगतका थोपा देखिए । थोपा लहरै गल्लीगल्ली उँभोतिर गएका थिए ।

अगुल्टो हल्लाउँदै रगतका थोपा हेरेर बाले भने, 'ज्या है ! बाघले पाङ्ग्रेलाई लगेछ ।'

हामी सबै जना फर्केर आयौँ र फेरि अँगेनावरिपरि बस्यौँ । बरा पाङ्ग्रे ! सुँगुर धपाउने मेरो साथी । पिँढीको छेउमा बसेर आँगनको बिस्कुन रुङ्ने हाम्रा घरको ज्ञानी गोठालो । अब त्यो छैन । लग्यो घिसार्दै बाघले बराबिचरालाई ! यतिखेर त्यसलाई मारेर खाइरहेको होला ।

'कुकुर काइदाको थियो,' थक्कथक्क मान्दै बाले भने, 'राति भेडा–बाख्राको चौकीदार थियो त्यो । बरा मारियो !' अलिबेर गम खाएर बाले थपे, 'बाघ पल्क्यो । अब कुन दिन त्यो भेडा–बाख्राका खोराँ पस्ने हो । लु डरमर्नु भो ।'

नभन्दै खान पल्केको उपद्र्याहा बाघ फेरि खान आयो ।

हाम्रो सिँगानेले पाठालाई चाटचुट पारिसक्यो । ठूल्दाइले पाठालाई उठाएर त्यसको मुख दूधको मुन्टोमा लाइदिए । सुस्तरी काम्दै, खुट्टा धर्मराउँदै पाठाले मुस्किलले दूध खायो । हाम्रो घरमा हर्कबढाइँ छ । आज सिँगाने ब्यायो । पाठी पायो । आज हाम्रा घरको कस्तो रमाइलो दिन !

भित्र अँगेनामा सिँगानेको कुँडो तात्दै थियो । कुँडो धानको ढुटो र कोदाको पिठो मिसाएर पकाएको थियो । सिँगानेका पनि आज दिन फर्के । त्यसले पनि हामीले खाने गरेको कोदाको खोले खान पाउने भो । घरमा सबैका अनुहार उज्याला छन् । कहिले ब्याऊला भनेर बाटो हेर्दाहेर्दै बल्ल आज सिँगाने ब्यायो । कस्तो मजाको पाठी पायो ! पाठी देख्न पाउँदा सिँगाने खुसी छ । पेटभरि दूध खान पायो । त्यसैले सिँगानेको पाठो पनि खुसी छ । हाम्रा घरमा आज सबका सब खुसी छन् ।

तर, त्यो खुसी पलभरमै बिलायो ।

सब सत्यानाश भो ! मैले एक्कासि उदेकको आवाज सुनेँ । झिलिक्क बिजुली चम्केजस्तो केही भयो । अचम्मको स्वरमा कराउँदै, चिच्याउँदै बा घरपछाडितिर कुदे । उसैगरी कराउँदै पछिलागे दाइहरू । हैन, यो सब के भयो ? सपना हो कि विपना हो यो ? त्यसैत्यसै मेरो होस गुम भएजस्तो भो । एकछिनपछि बा र दाइहरूले सिँगानेलाई बोकेर ल्याए । मलाई त बल्ल पो थाहा भयो– बाघले झम्टेर सिँगानेलाई घिसारेछ । त्यसका घाँटीमा नङ्ग्रा गाडेछ । ढिब्रीको धमिलो उज्यालोमा सिँगानेका घाँटीबाट रगतका थोपा तपतप चुहेको मैले देखेँ । बिचरो सिँगाने जिब्रो निकाल्दै अचम्मसँग कामिरहेको थियो ।

एकैछिनअघिसम्म हाम्रो पिँढीमा खुसियालीको घाम झलमल्ल लागेको थियो । एक्कैछिनपछि अहिले सबैका अनुहारमा औँसीको अन्धकार छायो ।

सिँगाने थला पर्‍यो । एक–दुई दिन दाइहरूले पाठीलाई छिनछिनमा सिँगानेको दूध चुसाए । तर, तेस्रो दिन आमा चाइने लम्पसार पर्‍यो । न घासँपात खानु छ, न खोले चाट्नु छ । त्यसका थुनमा कहाँबाट आओस् र दूध ? चौथो दिन होला, सिँगानेको पाठो भोकले एकाबिहानै मर्‍यो । अनि त्यसको भोलिपल्ट सिँगानेको पनि सास गयो ।

बाले मलाई झिल्की लिम्बूनीलाई डाक्न अह्राए । भिल्कीको घर हाम्रो घरदेखि माथि, निकै माथि, ढाँडको उतातिर थियो । बा खेताला खोज्न जाँदा बाको पछि लागेर म धेरैचोटि त्यता गएको थिएँ । त्यहाँ लिम्बूका आठ–दशवटा घर थिए । कुन घर कसको हो, मैले चिनिसकेको थिएँ ।

'यता सुन्,' बाले भने, 'झिल्कीलाई भेडो मर्‍यो, लिन आऊ रे भन्नू ।'

माथि जाने गल्लीमा बाटाको देब्रेतिर एउटा आकाश छुने रुख थियो । झ्याम्म परेको रुख । रुखको फेदनेर अजङ्गको ओढार थियो । त्यो ओढार सम्झिँदा मेरो मन झसङ्ग हुन्थ्यो । हाम्रो सिँगानेलाई घिसार्ने बाघ त्यै ओढारमा लुकिराख्या पो होला कि ! गल्लीको बाटोमा उँभो–उँधो हिँड्नेलाई झम्टेर खाऊँला भन्दै ढुकिराख्या पो होला कि ! ओढारनजिकै भएर गल्ली उँभोतिर जान्छ । त्यो डरलाग्दो बाटो म फुच्चे एक्लै कसरी जाऊँ ?

'मलाई डर लाग्छ, बाउ !,' अन्कनाउँदै मैले भनेँ ।

'के को डर लाग्छ ?'

'बाघको ।'

'धत् पाजी ! मध्य दिउँसो केको डर ?'

'रुखा फेदाँ, अँध्यारो ओढाराँ....,' कन्सिरी कन्याउँदै मैले भनेँ ।

'नडराईकन जा,' बाले आँट दिन खोजे, 'म घरपछाडि बसेर हेर्छु । जा, तँ गइहाल् । दिउँसो बाघ माथि वनमा लुक्छ । मान्छेका घरछेउमा पनि कहिल्यै बाघ बस्छ, नाथे ? त्यल्लाई मात्तै हाम्रो डर लाग्दैन र ? जा, गइहाल् भन्या ?’

खासमा माथि उल्लिखित वर्णन मेरो होइन, जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईंको हो । तर, चाखलाग्दो कुरा के भने सबैजसो विमति र आक्रोशहरू मैप्रति लक्षित छन् । विमति र आक्रोशको तारो मलाई बनाइनु एक अर्थमा ठीकै पनि हो । किनभने जीवनीकारको वर्णनको भ्रूण मेरो माथिको संस्मरणबाट टिपिएको हो ।

जान्नँ भन्दाभन्दै बाले मलाई हात समातेर तान्दै पछाडि गल्लीसम्म पुर्‍याए । म करकापमा परेँ । नगई धर पाइनँ । डरले खुम्चिँदै, भित्रभित्रै काम्दै म उकालो लागेँ । ओढारनेर पुगेपछि मेरो सातो जालाजस्तो भयो ।

'म यहीँ छु,' तलबाट बाले चर्को स्वरमा भने, 'तँ नडराईकन खुरुखुरु जा ।'

मैले झिल्की लिम्बूनीलाई डाकेर ल्याएँ । उनी भेडो हाल्ने डोको बोकेर आइन् । सिँगाने आँगनको पल्लो छेउमा जिब्रो निकालेर लम्पसार परेको थियो ।

'दश खेतालामा लैजाऊ,' बाले भने, 'बाघले झम्टेको चारै दिन मात्र भा’छ । मासु मनग्गे छ । भनेजस्तो छ ।'

'दश खेताला ?,' सिँगानेलाई हेर्दै झिल्कीले लामो सास फेरिन् । अनि साउतीको स्वरमा भनिन्, 'यस्तो मरेको सिनोको दश खेताला ?'

'कति खेतालामा लाने त ?,' हैकमको लवजमा बाले सोधे ।

'भो, बरु लान्नँ,' कपाल कन्याउँदै झिल्कीले भनिन् ।

'ल, भैगो त,' बाले भने, 'सात खेतालामा लैजाऊ । लाने हो ?'

झिल्की डोको बोकेर निकै बेरसम्म चुपचाप उभिइरहिन् ।

'त्याँ के जोखाना हेरिराख्या ?,' बा जंगिए, 'लौ, लगिहाल् ।'

'त्यस्सै दिए मात्तै लान्छु,' सुस्त स्वरमा झिल्कीले मनको कुरा पोखिन् ।

'ए... त्यस्सै लाने !,' हियाउने स्वरमा बाले भने, 'दशलाई घटाएर म सातमा झरिसकेँ । बड औँलो दिँदा डुँडुलो निल्न खोज्ने ?'

झिल्की लिम्बूनी मूर्तिझैँ कत्ति हलचल नगरीकन अलिबेरसम्म सिँगानेलाई हेर्दै टोलाइरहिन् । अनि रित्तो डोको बोकेर सुस्तरी पाइला सार्दै बाटो लागिन् । बा आतुरीसाथ उनको पछि लागे । घरपछाडि गल्लीमा पुगेकी झिल्कीलाई बाले कठोर स्वरमा भने, 'यता सुन् । लाने भए पाँच खेतालामा लैजाऊ ।'

'भो, लान्नँ ।'

'पाँच खेतालामा पनि नलाने रे ?,' बाले थर्काए, 'तँ ठूली हुन्छेस् ! लौ त नलिईकन जा ।'

झिल्कीले पक्क पर्दै डराएका आँखाले बालाई हेरिन् । अनि हारेको अनुहार लिएर गरुङ्गो पाइला चाल्दै बिस्तारै आइन् । सिँगानेलाई डोकामा हालिन् । र, गलामै दबेको स्वरमा नबुझिने गरी केके फतफताउँदै डोको बोकेर बाटो लागिन् ।

त्यसको पाँच–सात महिनापछि होला, एक दिन बिहान मकै गोड्ने खेताला खोज्न बा माथि ढाँडतिर गएका थिए । बा भात खाने बेलामा बल्ल फर्किए । आमाले अङ्खोरामा पानी ल्याएर बाहिर राखिदिइन् । साथमा भात खाँदा बाले फेर्ने तेर्सेधरो पनि थियो । भित्र आमाले भात पस्किसकिन्, बाहिर बा भात खाने सुरसारै गर्दैनन् । न हात धुन्छन्, न तेर्सेधरो फेर्छन् । बा अँध्यारो मुख लाएर त्यत्तिकै बसेको बस्यै छन् ।

'भात सेलाइसक्यो,' भित्रबाट आमाले भनिन् ।

'म अहिले खान्नँ । खान मन छैन ।'

अलिबेरपछि बा भित्र पसे । पस्दापस्दै आमालाई सुनाए, 'झिल्की थला परिछ । त्यो मर्ने भई ।'

'के बेथा लागेछ ?'

'कङ्गालीलाई के बेथा लाग्नुपर्छ ? त्यो त भोकले मर्ने भइछ ।'

बाले आमालाई स्यानो डेक्चीमा दाल, भात र तरकारी पस्किन अह्राए । आफैँ ढुङ्ग्रो झिकेर बटुकोमा अलिकता दूध पनि हाले । अनि डेक्ची कपडाले बेरेर बोके, र माथि ढाँडतिर लागे । म पनि बाका पाइला गन्दै पछि लागेँ । अलि माथि पुगेपछि बाले म पछिपछि आएको देखे । बुढा रिसाउने पो हुन् कि ? मलाई डर लाग्यो । तर केही भनेनन् । हात समातेर मलाई डोर्‍याउँदै खुरुखुरु उँभोतिर हिँडे । बाटाभरि फिटिक्क केही बोलेनन् । हामी बाबु–छोरा हाराहारी हिँडिरह्यौँ । कत्ति केही नबोलीकन, सामसुम, चुपचाप ।

झिल्की लिम्बूनी घरबाहिर पिँढीमा सुतेकी थिइन् । अनुहार डम्म सुन्निएको थियो । गाडिएर भित्रै बिलाऊलान् कि जस्ता आँखा चिम्रा, फुस्रा थिए । मसिनो, मुुटु छुने स्वरमा उनी ‘ऐय्या, ऐय्या’ भन्दै कनिरहेकी थिइन् । बाले डेक्चीको कपडा फुकाए र भात उनका अगाडि राखिदिए ।

'भाउजू उठ, यो खाऊ,' मायालु स्वरमा बाले भने ।

झिल्की उठ्न खोजिन् । सकिनन् । उनका लोग्नेबाहिरबाट आइपुगे । उनले सहारा दिएर झिल्कीलाई उठाए । अनि उनैले झिल्कीलाई सस्याना गाँस पारेर भात ख्वाए । हाम्रा बालाई ट्वाल्ल परेर हेर्दै गाँस निल्दा झिल्की लिम्बूनीका चिम्रा आँखामा आँसु रसाए ।

'दाजु, बेलुकीपख तल आउनू,' झिल्कीका लोग्नेलाई बाले अह्राए, 'अलिकता अन्न दिऊँला ।'

अनि झिल्कीतिर आँखा घुमाउँदै बाले भने, 'खाऊ, बल गरेर खाऊ । बेथा निको हुन्छ ।'

बा र म हाम्रो घरतिर ओह्रालो लाग्यौँ । कत्ति केही नबोलीकन, चुपचाप । बाको हात समातेर गल्लीको बाटो ओह्रालो झर्दा मेरा मनमा कुरा खेलिरहे । अचम्मका मान्छे हुन् हाम्रा बा । कहिले कस्ता, कहिले कस्ता । कहिले कति कठोर, अनि कहिले कति नरम ! हाम्रा बाभित्र किसिम–किसिमका मान्छे पो छन् कि ?

अचम्मका मान्छे हुन् हाम्रा बा ।

अब स्पष्टीकरण

केही महिनाअघि मेरो जीवनी छापियो– एक बागी । जीवनीकार हुन्– उज्ज्वल प्रसाईं । जीवनीको २५ पृष्ठमा एउटा करुणाजनक घटना–प्रसङ्ग छ । घटना–प्रसङ्ग भन्छ– म सात–आठ वर्षको छँदा एक साँझ घरमा बाघले भेडो घिसार्‍यो । अलि दिनमा भेडो मर्‍यो । र, मेरा बाले मरेको भेडो घरमाथिको तन्नम बस्तीकी झिल्की नामक लिम्बूनीलाई पाँच खेतालामा भिडाए ।

जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईंले अति गरिब लिम्बूहरूका जीवनको दयनीय अवस्थाको चित्रणलाई प्रभावकारी बनाउने हेतुले मरेको भेडो खाएको विषयलाई विस्तार गरी त्यसमा ‘मरेका बाख्रा, गाई–गोरु र भैँसी’ थपे होलान् भनी म अनुमान गर्छु । यसो गर्दा जीवनीकारबाट किञ्चित मनोगत असावधानी अवश्य भएको छ ।

यो प्रसङ्गको उल्लेख गर्दै जीवनीकार प्रसाईंले पृष्ठ २५ मा लेखेका छन्, ‘लक्ष्मीप्रसादको घरभन्दा अलि मास्तिर ढाँड भन्ने एउटा सानो बस्ती थियो, जहाँ लिम्बूका आठ–दश परिवार बस्थे । त्यहाँका लिम्बू परिवार अत्यन्तै गरिब थिए । तिनका खेत हुने त कुरै भएन, बारी पनि गतिला थिएनन् । उनीहरू उनै संग्रौला मुखियाका खेतबारीमा काम गर्थे । उनकोमा मरेका भेडा–बाख्रा, गाई–गोरु र भैँसी लगेर खान्थे । सिनो खाएबापत उनको खटनबमोजिम खेत–बारीमा काम गरिदिनुपर्ने थिति बसालिएको थियो । त्यो ढाँड मुखिया लक्ष्मीप्रसादको उपनिवेशझैँ थियो । ती आठ–दश लिम्बू परिवारमा उनको लगभग ठाडो हुकुम चल्थ्यो ।’

जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईंको यो वर्णनमा उल्लेख भएको ‘उनकोमा (अर्थात् मेरा बा लक्ष्मीप्रसाद संग्रौलाकोमा) मरेका भेडा–बाख्रा, गाई–गोरु र भैँसी लगेर (गरिब लिम्बूहरू) खान्थे । र, सिनो खाएबापत उनको खटनबमोजिम खेतबारीमा काम गरिदिनुपर्ने थिति बसालिएको थियो’ मेरो जीवनीको यो अंशबाट उत्पीडित जाति–समूहका कतिपय लिम्बूहरूले अपमानबोध गरी सामाजिक सञ्जालमा व्यक्त गरेका विमति र आक्रोशयुक्त प्रतिक्रियाहरू मेरा आँखामा परेका छन् ।

यहाँ विनम्रतासाथ ती प्रतिक्रियाहरूप्रति म स्पष्टीकरण दिँदैछु । खासमा माथि उल्लिखित वर्णन मेरो होइन, जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईंको हो । तर, चाखलाग्दो कुरा के भने सबैजसो विमति र आक्रोशहरू मैप्रति लक्षित छन् । विमति र आक्रोशको तारो मलाई बनाइनु एक अर्थमा ठीकै पनि हो । किनभने जीवनीकारको वर्णनको भ्रूण मेरो माथिको संस्मरणबाट टिपिएको हो । फरक यतिमात्र हो– मैले माथि प्रस्तुत गरेको बाल्यकालको संस्मरणमा केवल बाघको झम्टाइमा परी मरेको भेडोको मासु खाएको प्रसङ्ग छ । त्यहाँ त्यो भेडोबाहेक ‘मरेका बाख्रा, गाई–गोरु र भैँसी’ खाएको प्रसङ्ग छैन । यो एउटा घटनाबाहेक मेरो गाउँको सेरोफेरोमा गरिब लिम्बूहरूले मरेका अन्य चौपाया खाएको मैले कहिल्यै न देखेँ, न सुनेँ ।

जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईंले अति गरिब लिम्बूहरूका जीवनको दयनीय अवस्थाको चित्रणलाई प्रभावकारी बनाउने हेतुले मरेको भेडो खाएको विषयलाई विस्तार गरी त्यसमा ‘मरेका बाख्रा, गाई–गोरु र भैँसी’ थपे होलान् भनी म अनुमान गर्छु । यसो गर्दा जीवनीकारबाट किञ्चित मनोगत असावधानी अवश्य भएको छ । तर, प्रसाईंको अभिप्रायप्रति भने ममा कुनै सन्देह छैन । पुस्तक विशेषको कुनै अंशको अर्थ वा अभिप्राय बुझ्न लेखकको वैचारिक पृष्ठमूमि, समग्र पुस्तकको प्रकृति र वैचारिक पक्षरधरता तथा त्यसको निचोडलाई बुझ्नु जरुरी छ । अन्यथा हाम्रो बुझाइ खण्डे, एकांगी, अपूर्ण र हानिकारक हुन सक्छ ।

झिल्की लिम्बूनीले बाघले चिथोरी मरेको भेडो खाएको सत्य हो । त्यो देख्ने साक्षी खुद म हुँ । जीवनीमा त्रुटि केवल यो विषयको विस्तार र सामान्यीकरणमा भएको छ । झिल्की लिम्बूनीको चरम गरिबी अन्यायपूर्ण सामाजिक व्यवस्थाको नतिजा हो । र, उनले मुखियाको मरेको भेडो खेताला भइदिने सर्तमा खानु उनको नारकीय जीवनको भयावह अभिशाप हो ।

साहित्यमा स्वभावतः यस्तो कष्टकर र कटु सत्य उजागर हुन्छ नै । जाति विशेषको इतिहासमा भए–गरेका उत्पीडन, अन्याय र अपमानका सप्रमाण एवं जीवन्त वर्णनहरू उक्त उत्पीडित जातिका सदस्यहरूका लागि इख, प्रेरणा र संग्रामी ऊर्जाका विषय हुन् । र, ती जागरणकारी प्रक्रियाका शक्तिका अजस्र मुहान पनि हुन् ।

मरेको भेडो वा ‘सिनो’ खाएको प्रसङ्गबाट उत्पन्न विमति र आक्रोशका लवजहरू फरक–फरक छन् । कतै हाम्रो आफ्नै मान्छेले हाम्रो अपमान गर्‍यो भन्ने भाव वा दु:खेसो छ । कतै जानाजान हाम्रो जातिको अपमान गरिएको पो हो कि भन्ने आशङ्कायुक्त अभिप्राय प्रकट भएको छ । कतै ‘त्यल्लाई हाम्रो समानताको संघर्षको मित्र भन्थ्यौँ नि, देख्यौ ?’ भन्ने खुच्चिङको भाव पनि छ ।

यसरी कुनै घटनाविशेषप्रति व्यक्ति–व्यक्तिका प्रतिक्रियाहरूको प्रकृति र स्तर फरक हु्नु नितान्त स्वाभाविक हो । यो आ–आफ्नो बुझाइ र अभिव्यक्तिको तहको कुरा हो । चर्चा वा विवादमा आएको प्रसङ्गमा जसको जे–जस्तो प्रतिक्रिया भए पनि मैले त्यसलाई सदाशयता र प्रेमयुक्त प्रतिक्रियाका रूपमा लिएको छु । प्रतिक्रिया गर्ने कसैप्रति पनि ममा द्वेषभाव छैन । ऐतिहासिक उत्पीडन र वञ्चनाविरुद्ध अग्राधिकार, समानता र न्यायको कठिन तर गौरवमय संघर्षमा ऊर्जा थप्न मित्रहरूको खोजी र विस्तार गर्नुपर्ने बेलामा आफू–आफूमाझ केको आशंका, केको द्वेषभाव, केको दुर्भावना ?

मरेको भेडो खाएको प्रसङ्गबाट उत्पन्न विमति र आक्रोशको तारो जीवनीकार उज्ज्वल प्रसाईं नभई जीवनीभित्रको म कथानक हुनु एकदम स्वाभाविक हो । कारण, माथि कतै भनिएझैँ म यो प्रसङ्गको भ्रूण हुँ अर्थात् मैले आफ्नो संस्मरणमा प्रस्तुत वर्णन यसको भ्रूण हो । संवेदनशील र सजग पाठक सदैव लेखकको सचेतक हो । तसर्थ आ–आफ्नो बुझाइ र अभिव्यक्तिको तहमा विमति र आक्रोश प्रकट गर्नुहुने सबै मित्रलाई मेरो सहृदय धन्यवाद । जीवनीको निकट भविष्यमा निस्कने दोस्रो संस्करणमा विनम्र भावनाले यो त्रुटि सच्याइनेछ । म अरु के भनूँ ?

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस १३, २०७९ १७:२२